Architect Paul de Ruiter is één van de pioniers op het gebied van duurzaam bouwen in Nederland. In 1994 richtte hij het gelijknamige architectenbureau op. Sinds 2008 is het kantoor gevestigd op een bedrijventerrein aan de rand van Amsterdam, ingeklemd tussen de rivier de Schinkel en de ringweg. Pakweg vijftien jaar geleden was het nog een vergeten stukje stad, nu zijn er hippe koffietentjes en creatieve bedrijven te vinden. De Ruiter was één van de eersten die de potentie van het gebied zag - zoals zijn bureau wel vaker op de troepen vooruit loopt.
“Een paar jaar geleden lachten mensen me nog uit als ik vroeg of ze biobased akoestische panelen hadden”, zegt Martijn van Gameren. Hij is partner bij het architectenbureau en aangeschoven bij het gesprek. “Het is mooi dat iedereen circulair bouwen nu heeft omarmd. Maar je ziet ook dat er veel over gepraat wordt, terwijl grootschalige implementatie achterblijft.”
In de ontwerpen van Paul de Ruiter Architects staan circulaire en biobased materialen centraal. De architecten experimenteren met natuurlijke materialen zoals hout, hennep en vlas. Veel duurzame innovaties vinden via de ontwerpen van De Ruiter voor het eerst hun weg naar de bouwplaats. Hoe steekt zo’n ontwerpproces in elkaar? Wat hebben duurzame innovaties nodig om werkelijkheid te worden?
Permanente zoektocht
“Als je een gebouw ontwerpt, begin je in grote, dikke lijnen te tekenen. In het ontwerp word je steeds preciezer en ga je specificeren welke materialen je wil hebben”, vertelt De Ruiter. Hij wijst op de geperste houtplaten aan de muur van de vergaderruimte waar we zitten. “Dit zijn formaldehyde-vrije platen. Maar als je niet tegen de leverancier zegt dat het formaldehyde-vrij moet zijn, krijg je de goedkoopste plaat - waar giftige formaldehyde in zit. Als je het niet goed omschrijft, krijg je niet het juiste product.”
De vergaderruimte kijkt uit op een hoog, licht atrium waar grote planten bijna tot aan de dakramen komen. Het is een typisch voorbeeld van de architectuur waar De Ruiter naam mee heeft gemaakt. De voormalige staalwerkplaats heeft hij omgebouwd tot een duurzaam bedrijfsverzamelgebouw dat nog steeds energielabel A++ heeft. De voorgevel is voorzien van beweegbare schermen die de binnentemperatuur regelen. De Ruiter knutselde het eerste prototype in zijn garage in elkaar en noemde het de Chameleon Skin. Zoals een kameleon van kleur verschiet om zijn lichaamstemperatuur te reguleren, schuiven lamellen open en dicht om het gebouw op temperatuur te houden. Een inmiddels klassieke ingreep van de architect.
De Ruiter en zijn team zijn permanent op zoek naar nieuwe, duurzame bouwmaterialen en -methodes. “We gaan bij allerlei leveranciers langs met de vraag of zij biobased of circulaire materialen in hun assortiment hebben”, legt Van Gameren uit. “Vaak merken we dat grote namen weinig hebben en het te ingewikkeld vinden om het te gaan maken. Daarom werken we veel met lokale producenten en bouwers samen om producten te ontwikkelen.”
Innovatie door samenwerking
De Ruiter: “Het is een kip-ei-verhaal. De biobased producten die er zijn, zijn relatief nieuw. Mensen weten nog niet goed hoe ze ze moeten toepassen. En omdat de vraag relatief laag is, komen ze ook moeilijk tot ontwikkeling. Vrijwel alle producten waar wij mee werken, zijn voor specifieke projecten ontworpen.”
Van Gameren: “Vaak zijn leveranciers al producten aan het ontwikkelen, maar denken wij als architecten: dit is precies wat wij níét willen. Dat kan zitten in bijvoorbeeld de kleur, textuur of toepassing.” Hij legt een bruin, houtachtig proefstaaltje op tafel. “Dit is oorspronkelijk bedoeld als gevelisolatieplaat. Dan moet er nog een gevelplaat voor. Op basis van kennis en ervaring weten wij dat je dit een houtlook kan geven als je er bleek aan toevoegt. Zo hoef je er geen extra producten voor te hangen.” Samen met de leverancier hebben ze de gevelisolatieplaat opgewerkt tot volwaardige gevel. “Je komt tien keer bij elkaar tot je een product hebt waar je blij van wordt.”
Bevlogen vragen, bevlogen antwoorden
Ambitieuze opdrachtgevers zijn cruciaal voor het tot stand komen van innovatieve, duurzame gebouwen, stelt De Ruiter. Voor fabrikant Havep ontwierp het bureau een energieneutraal en biobased hoofdkantoor met bedrijfshal. “Het bedrijf maakt duurzame bedrijfskleding en hun nieuwe onderkomen moest state of the art duurzaam zijn. Niet alleen energieneutraal, maar ook maximaal circulair en biobased. Het gehele complex is daarom in hout gebouwd, inclusief de bedrijfshal. Alle bedrijfshallen worden normaal van staal gemaakt. Dat heeft natuurlijk een reden: het is goedkoop.”
De kosten van duurzaam bouwen liggen vaak hoger dan bij standaardbouw - daar staat tegenover dat de gebouwen van De Ruiter energieneutraal zijn en zich daardoor op termijn terugverdienen. Ook biobased materialen kennen een terugverdientijd. Hoewel deze nu nog niet direct financieel zichtbaar is, zullen strengere duurzaamheidsnormen ervoor zorgen dat de prijs van duurzame materialen steeds voordeliger gaat uitvallen ten opzichte van niet-duurzame materialen, verwacht De Ruiter.
Maar het toepassen van biobased materialen gaat langzaam. Zo willen aannemers niet altijd garantie geven op materialen waar ze nog niet eerder mee gewerkt hebben. Van Gameren: “De toepassing van biobased materialen zie je eerder in projecten waarbij de opdrachtgever ook de eindgebruiker is zoals in villabouw en andere kleinschalige panden. Die durven meer.”
Wat niet wil zeggen dat Paul de Ruiter Architects zich tot kleinschalige projecten beperkt. In de Amsterdamse Sluisbuurt wordt op dit moment Horizons gebouwd, een houten woontoren die voor 96 procent uit herbruikbare materialen bestaat. “In hun uitvraag heeft de gemeente Amsterdam om iets bijzonders duurzaams gevraagd, zo ontstaat ruimte voor een houten woontoren”, vertelt De Ruiter. “Je voelt bij opdrachtgevers vaak een spagaat tussen enerzijds een innovatief ontwerp willen, en anderzijds naar zekerheid verlangen. Maar zonder bevlogenheid ontstaat niks nieuws. Alleen een bevlogen vraag geeft een bevlogen antwoord.”
Kansen creëren
In het Friese Oosterwolde ontwierp Paul de Ruiter Architects in 2017 het Biosintrum: een kenniscentrum voor de biobased economie. “Het doel van de gemeente en verschillende hogescholen is om in een vergrijzend gebied de economie te verjongen. Ze investeren veel in biobased productontwikkeling in de agrarische sector”, vertelt Van Gameren. Voor de bouw hebben de architecten samengewerkt met studenten en bedrijven uit de omgeving. De vloer van het gebouw is gemaakt van een mengsel van vlas en stro. De akoestische wanden bestaan uit mycelium, een netwerk van schimmeldraden. De stopcontacten heeft Van Gameren zelf laten maken, door zetmeel te 3d-printen.
Biobased bouwen biedt kansen voor het vergroenen van de Nederlandse landbouw, ziet De Ruiter. “Veel biobased producten werden vroeger ook al gebruikt. Denk aan de isolatie van gevels met cellulose, hennep, vlas of schapenwol. Producten die de landbouw duurzaam kan produceren.” Bijkomend voordeel is dat bouwmaterialen die van dichtbij komen, vaak een duurzame optie zijn. “Bij het beoordelen van de duurzaamheid van bouwmaterialen moet je de CO2-uitstoot van het transport meenemen. En niet op je onderbuikgevoel afgaan, maar het echt laten doorrekenen.”
Wet en regelgeving
Ook wet- en regelgeving spelen een belangrijke rol bij de implementatie van biobased materialen. Natuurproducten zoals hout en hennep nemen koolstofdioxide op terwijl ze groeien. Een houten gebouw is dus in feite een opslagplaats van CO2. Maar zo ziet de overheid het niet. Van Gameren: “Ze gaan er niet vanuit dat je een natuurlijk product nog een keer kan gebruiken. Ze nemen aan dat je het product uiteindelijk verbrandt, waardoor de CO2 weer vrijkomt.”
Daardoor heeft het gebruik van biobased materialen geen positief effect op de MilieuPrestatieGebouwen norm (MPG) die de rijksoverheid gebruikt om de duurzaamheid van hun eigen nieuwbouw te bepalen. De Ruiter: “Als je alle bij-effecten meeneemt, is het per saldo voor de samenleving goedkoper om met circulaire, biobased materialen te werken. Maar dat zit nog niet goed in normen vervat.”
Wel zijn er lichtpuntjes: de EU Taxonomie – een Europese richtlijn waarin is vastgelegd welke investeringen duurzaam mogen heten – doet bedrijven op circulaire bouwmethodes overstappen. “Wij merken dat het voor de financiering van bedrijven steeds belangrijker wordt om een duurzaam gebouw te hebben. Het is ineens omgekeerd: banken en beleggers lopen voorop en eisen duurzaamheid.”
Van het materialenpaspoort kan volgens de De Ruiter ook een grote kracht uitgaan: “Veel mensen vinden het interessant om te weten hoe de materialen in hun gebouw geproduceerd zijn. Is het duurzaam, en waar komt het vandaan? Het geeft toch een beter gevoel om in een gebouw te wonen waarvan je weet dat er niet een halve berg voor is afgegraven.”
Lees meer:
schrijf je in voor de nieuwsbrief
Wil jij iedere ochtend rond 7 uur het laatste nieuws over duurzaamheid ontvangen? Dat kan!
Schrijf je nu in
