Rob de Wijk is optimistischer over Europa, maar 'klimaatcatastrofes zijn onafwendbaar'

Hij ging in maart voor een weekje naar zijn huis in Frankrijk, in de Bourgogne, 'in het midden van het land.' Door de lockdown zou hij er met een kleine onderbreking bijna een half jaar blijven. En in die periode kwam hij tot nieuwe inzichten. Op het persoonlijke vlak had hij tijd om te reflecteren op zijn werkdrift. De 'idiote gewoonte' om honderd-urige werkweken te maken heeft hij afgezworen. De 'managementshit' bouwde hij al af, maar laat hij vanaf nu volledig aan zich voorbijgaan. En na een week intensief nadenken en schrijven, neemt hij voor het eerst vrij in de weekenden. Hard nodig om bij te komen. En hij kan meteen, 'en nu echt', genieten van de prachtige natuur om hem heen.

Samenhang tussen klimaat en geopolitiek

Ook vakmatig kwam hij op andere gedachten. Hij is veel optimistischer geworden over Europa. Brussel kan veel meer voor elkaar krijgen dan hij aanvankelijk vermoedde. En de door hem in zijn boeken beschreven 'perfect storm' waar we middenin zitten, ‘een samengaan van grote mondiale ontwikkelingen die elkaar versterken en de wereld drastisch veranderen', kent een dominante factor die de komende decennia de hoofdrol zal spelen op alle agenda's. Hij doelt op klimaatverandering. Door hem altijd al als belangrijk gezien, maar nu van een grotere orde dan ooit. In zijn geest rijpt een boek over dit grote thema, waar hij nog niet eerder op die manier over schreef. Een boek over de volgens hem allesbepalende samenhang tussen klimaat en geopolitiek.

Rob de Wijk (1954) is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Leiden, oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studie (HCSS) en columnist in Trouw. Een veelschrijver van rapporten en analyses. En van boeken als 'De Nieuwe Revolutionaire Golf. Waarom burgers zich van hun leiders afkeren.' En van de bestseller 'De Nieuwe Wereldorde. Hoe China sluipenderwijs de macht overneemt.' Gevoegd bij zijn talloze  spreekbeurten en media-optredens is De Wijk een invloedrijke speler in het debat.

We stevenen onafwendbaar op klimaatcatastrofes af

Al in 2012 schreef De Wijk het boek ‘Vijf voor Twaalf’. Een alarmerende titel, waarin hij politici aanspoorde vaart te maken met 'de grote uitdagingen van deze tijd.' Hij noemde de opkomst van grootmacht China, de grondstoffen schaarste, klimaatverandering, de financiële crisis en stagnerende economische groei.

De directeur van HCSS ergert zich wild aan de politiek die niets doet met waarschuwingen van experts, maar vervolgens bij diezelfde experts aanklopt voor oplossingen als het te laat is. Hij ziet hetzelfde patroon bij veel dossiers terugkeren. Bij China, bij Corona en bij klimaatverandering. Het is allemaal voorspeld. De opkomst van China. De huidige pandemie werd vanaf de jaren negentig zelfs aangekondigd, maar pas bij de enorme wake up call waar we nu mee te maken hebben wordt er actie ondernomen, constateert hij. Een diepe zucht nauwelijks onderdrukkend, verwijst hij naar het klimaatverhaal. De discussie begon decennia geleden over het voorkomen van klimaatverandering en is nu overgegaan in het tegengaan van rampen. Mensen handelen mensen pas als het te laat is, betoogt hij. En politici hebben geen zin het kapitaal van een land in iets te steken wat nog niet heeft plaatsgevonden.

Hoe kom je uit die impasse? Want roepen dat er maatregelen moeten worden genomen is een boodschap die niet aankomt

"Na al die jaren vrees ik dat mensen pas handelen als het te laat is. Het zit diep in de menselijke natuur gebakken. Het zit ook diep in het politieke systeem gebakken. Een aantal klimaatcatastrofes zijn onafwendbaar."

Dat is een erg fatalistische boodschap

"Weet je hoe het politiek gaat? Mark my words: laat het tegengaan van de opwarming van de aarde maar schieten. Laten we proberen het een klein beetje in de klauwen te houden, want daardoor hebben we in ieder geval schonere lucht en een beter leefklimaat. Maar laat het verder maar gewoon gebeuren en daarna zien we wel. De Amerikanen noemen dat Consequence Management: het managen van de extreme gevolgen van iets."

Dan is het later dan vijf voor twaalf. Hoe laat is het nu?

"Tegen politici die nu nog roepen dat het 5 voor 12 is zeg ik: 'Hou toch op!' Het is allang twee uur in de nacht, of nog later." Lachend: 'Mijn boek over China is een succes geworden omdat het te laat kwam, het enige voordeel van vertraagde reacties. Maar serieus: je moet niet kijken naar klimaatmodellen, die voldoen niet. Hetzelfde probleem als je bij het CPB ziet. Ze trekken lijnen door: als het in het verleden zo was, zal het er in de toekomst ongeveer zo uitzien. Met variabelen naar links en rechts. Mijn instituut doet dat nooit. Wij gaan uit van kantelmomenten. Op basis daarvan maak je scenario's. Je kijkt wat er politiek gebeurt en trekt je conclusies. Mijn conclusie over klimaatverandering: het gaat helemaal fout. De discussie is nu: hoe kunnen we zekere catastrofes zoveel mogelijk in de hand houden?"

Nieuw inzicht: de EU is een supermacht van jewelste

Rob de Wijk is tijdens Corona in Frankrijk niet in een zware depressie beland, lacht hij, hij ziet alles juist helderder voor ogen. Tijdens het schrijven van een boek over de vraag waarom Xi, Trump en Poetin de EU haten, kwam hij daardoor tot een fundamenteel ander inzicht. Omdat hij veel leest, reist en hoofdpersonen op het politieke en maatschappelijke toneel spreekt, ontdekte hij dat bedrijven overal ter wereld volgens Europese standaarden produceren om toegang te krijgen tot die enorme markt. Xi, Trump en Poetin zien de EU door de in de handelsakkoorden vastgelegde standaarden als één sterke speler. Het maakt van de EU een supermacht van jewelste, meent hij.

Onderschatten we onszelf in Europa?

"Natuurlijk! Landen buiten de EU hebben een andere visie over ons. Ze maken geen onderscheid tussen VN, Navo en EU. De top van de EU heeft het wel door. Die weet dat ze machtig is."

Wat was hier het kantelpunt voor jou?

"Door de Corona-crisis is er iets gebeurd binnen de EU, wat daarvoor onmogelijk was. We zijn in een klap onze naïviteit over China kwijtgeraakt, harder tegen Rusland gaan optreden en discussies los van Amerika gaan voeren. De EU is totaal verbouwd na die historische top in Brussel met die deal over het herstelfonds. Historisch, omdat de EU daar besloten heeft voor de eerste keer gezamenlijk schulden aan te gaan, betaald door Europese belastingen. Met enorme gevolgen. Voor het eerst heeft de EU nu bijvoorbeeld de macht om een digi-taks voor Amerikaanse techbedrijven in te voeren. De Europese Commissie is nu zo sterk dat ze dit zonder tegendruk kan doen. Ik ben in vijf maanden Corona veel optimistischer geworden over Europa."

Ook over de Green Deal?

"Dat moet een voorbeeld voor de hele wereld worden. Meer geld in vergroening en technologie. Die twee zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden."

Vooraanstaande economen twijfelen aan die Green Deal. Ze zeggen dat je er in Italië niemand over hoort en de Deal daardoor bijdraagt aan het uiteenvallen van de EU

"Ik denk dat de Green Deal een grote kans maakt, omdat de meerjarenbegroting en het herstelpakket aan uitgaven voor de Deal gekoppeld zijn. Daarom is het zo revolutionair wat er gebeurd is. De EU kan met geld sturing geven. Economen denken niet in termen van machtspolitiek. De EU kan de vergroening nu gewoon opleggen. En Italië spreekt er wel degelijk over. Ik herinner me dat premier Conte meteen na het akkoord triomfantelijk zei: 'We hebben nu de kans het land groener, digitaler en innovatiever te maken.' In de zogeheten Next Generation Deal staat precies beschreven waar het geld aan wordt besteed. Er is geen weg meer terug."

Visionaire leiders zijn nu gewenst

Alle indicatoren wijzen er volgens De Wijk op dat we in een overgangsfase zitten. Het oude politieke systeem met maakbaarheid als belangrijke pijler, gaat over naar een nieuw politiek systeem waar anticipatie, aanpassingsvermogen en weerbaarheid voorop staan. Dat vereist in zijn ogen dat leiderschap opnieuw gedefinieerd moet worden. Oude politieke leiders moeten plaats maken voor een nieuwe generatie die inzet op meer internationale samenwerking. De toekomstige leider moet het vermogen hebben uit te leggen waarom bepaalde maatregelen een bijdrage leveren aan economische stabiliteit en veiligheid, ook al lijken ze intuïtief nadelig uit te werken.

Dat vereist eens temeer lange termijn denken

"Het vereist visionair leiderschap. Een visie hebben over hoe een land zich moet ontwikkelen. Dat heb je nodig in tijden van grote veranderingen. De tijd van technocratische fiksers of politieke managers is voorbij. Die zijn gewend elk probleem met geld te lijf te gaan. Rutte is niet geschikt voor dat visionaire leiderschap. Maar hij heeft wel een visie op de EU en op Europa. In 2018 in Berlijn en in 2019 in Zürich hield hij in lezingen op prestigieuze podia een samenhangend beeld van een sterke EU op. Maar in Nederland durft hij het niet te zeggen. Dan gaat hij mee in flauwekul als 'de EU is een feestcommissie op zoek naar een feestje.' Dat is heel slecht."

Toch te bang uit electorale overwegingen? Dat het hem te veel zetels kost?

"Die angst is er in veel te hoge mate. En maar kijken wat de populisten op de rechterflank erover zullen zeggen. Het is onnodig en ongegrond. Hij miskent hoe groot de support voor de EU is. Niet dat mensen op de banken staan te springen, maar alle peilingen en de Eurobarometer geven aan dat 65 tot 70 procent voor een sterke EU is. Het geldt ook voor klimaatverandering. Ik weet dat Frans Timmermans zijn Green Deal verhaal er doorheen heeft gejast, in de wetenschap dat hij kon rekenen op steun van een ruime meerderheid van de Europese bevolking."

Een veel groter thema dan Corona?

"Immens veel groter. Mensen zijn bereid hun gedrag te veranderen omwille van klimaatverandering. Niet omwille van een pandemie, dat vinden ze maar lastig. Door de pandemie wordt niet alles anders, dat is gelul. Mensen gaan straks weer terug naar af, dat is na elke pandemie gebeurd. Met klimaatverandering ligt het anders. Je zag IJsberen op afbrokkelende IJsbergen sip kijken. Je ziet de gletsjers kleiner worden en de woestijnen groter. Daar zijn mensen voor te mobiliseren, een pandemie is van voorbijgaande aard. Wat ook enorm helpt is de dagelijkse stroom nieuws over dit onderwerp. Mensen zien voortdurend wat er gebeurt."

Waterstof en kernenergie: denk na over de echte transitie

Ook Rob de Wijk veert op als waterstof ter sprake komt. Daar vol op inzetten heeft zijn voorkeur, 'een geweldige energiedrager.' Hij sprak er over met Diederik Samsom (kabinetschef en rechterhand van Timmermans). De Wijk vindt waterstof heel interessant, omdat je de infrastructuur van gas kunt aanwenden. En je kunt er thuis zelfs je gasfornuis, met kleine aanpassingen, voor gebruiken. De Wijk: "Ik vroeg Samsom waarom dat stagneerde en hij zei dat GroenLinks en de milieulobby binnen de PvdA tegen zijn. Die gaan pas mee als blauwe waterstof volledig overgaat in groene waterstof. Ongelofelijk!

Dit heeft ook met leiderschap te maken. Zeg tegen die milieubeweging: 'Sodemieter op, we maken nu de vlucht naar voren!' Ik heb hier ook met transitiehoogleraar Jan Rotmans over gedebatteerd. Die blijft ook in de ideologie van de activist hangen en wijst steeds op de technologische mogelijkheden, maar hij lijkt soms de politiek-maatschappelijke effecten te negeren. Denk na over de echte transitie: hoe kom je van A naar B? Niet in ideologische, maar wetenschappelijke termen. Maak van Groningen dé waterstofprovincie van Nederland. Als je het niet doet mis je veel."

Is kernenergie dan ook nog nodig?

"Zeker. Op basis van emotie worden vaak domme besluiten genomen. Duitsland stopte abrupt met kernenergie na Fukushima. Ze waren bang voor een explosie, een tsunami en een aardbeving. Verkeerde reden! Ze komen allemaal niet voor in Duitsland. Ik ben in Fukushima geweest. Je kunt er over het terrein lopen. Alles is afgeschakeld, het gaf een kolere bende, maar er is niks gebeurd. De lobby greep het aan om te roepen dat het niet veilig is, maar dat is het juist wel."

En het afval?

"Dat is een probleem, maar het is heel weinig en goed beheersbaar. Vanuit mijn werkkamer in Frankrijk kijk ik uit op de bergen. Daar kun je een gat in boren en er ongelimiteerd afval in pompen zonder dat er wat gebeurt. Dit is het type energie met de minste ongelukken en doden. Ik merk om me heen dat de ban op kernenergie er af gaat. Er gaan ook stemmen in Nederland op om over een kerncentrale na te denken. Je moet vooral praten over de energiemix die je nodig hebt. Kijk naar wat we in 2050 nodig hebben. Meer groen, wat minder gas en veel minder bruinkool. Het is een proces dat decennia in beslag neemt en uiteindelijk internationaal moet worden opgelost."

Hoe kan zo'n mondiale aanpak er uit zien?

"Naast het klimaatpanel van de VN heb je een panel nodig dat de gevolgen van klimaatverandering gaat aanpakken. Het klimaatpanel wordt aangevallen door klimaatontkenners. Maar zelfs de grootste sceptici ontkennen niet dat er klimaatverandering plaatsvindt. Ontkoppel de discussie. Creëer een apart panel dat kijkt naar de gevolgen van klimaatverandering en aan de hand daarvan scenario's opstelt. Het kan ook het initiatief van een kleiner aantal landen zijn. Het zal moeten, dit is de belangrijkste discussie van de komende decennia."

Beeld: HCCS