Openheid is belangrijker dan transparantie

De roep om transparantie weergalmde tot ver buiten de muren van het Binnenhof. Om er daarna snel met goede argumenten weer afscheid van te nemen. Want afschaffen van achterkamertjes, in het streven naar honderd procent transparantie, leidt weer tot nieuwe achterkamertjes, in de gedaante van een donkere parkeergarage, of een loods op een afgelegen industrieterrein. En volledige transparantie leidt ook tot enorme bureaucratie. Gaan we elk gesprek opnemen en notuleren? Vraag eens aan huisartsen, verpleegkundigen en leraren hoe verstikkend dat werkt. Aan het echte werk komen ze niet meer toe.

Daarom is openheid veel belangrijker dan transparantie. Het sluit meer aan bij de menselijke maat. En het is gestoeld op vertrouwen. Juist in een tijd als deze, met de kans op vaccinatiebewijzen om aan de samenleving deel te mogen nemen en een avondklok die je instelt zonder te weten wanneer je er met een gerust hart weer vanaf kan, ondermijn je het vertrouwen. Pieter Omtzigt schreef in zijn boek over een nieuw sociaal contract, om het na de kindertoeslagenaffaire geschonden vertrouwen tussen burger en overheid te herstellen. En gelukkig durft hij te stellen dat er niet één simpele oplossing is. Het hele weefsel van de rechtsstaat moet worden onderzocht en gerepareerd.

Las Rutte het boek van Omtzigt?

Omtzigt heeft het vaak over macht en tegenmacht. Het leek erop alsof Rutte de Paasdagen had benut om zijn boek te lezen, want opeens nam hij die term wel erg vaak in de mond. Het vergt in de praktijk veel van een leidinggevende. Je moet bereid zijn je standpunt steeds weer tegen het licht te houden en in gesprek te blijven, in plaats van je toevlucht te nemen tot dwangmaatregelen die op wantrouwen gestoeld zijn. En je moet de andere partij, die de moed heeft tegen jouw gezag in een andere mening te uiten, daar ook de kans toe blijven bieden.

Het vergt ook veel van politieke machthebbers in crisistijd, weet hoogleraar Taal en Communicatie aan de VU in Amsterdam Hedwig te Molder. Half maart zei ze al in de Volkskrant: 'Politici, wees gewoon eerlijk over de risico's van vaccins. Het is niet verstandig de bevolking in de eerste plaats gerust te stellen over het AstraZeneca-vaccin. Vertel ook wat je niet weet.' Openheid is voor haar dat 'de overheid mensen mee moet nemen in de afwegingen die worden gemaakt. Dat kunnen ze best hebben.' Dan durf je ook een vrij debat toe te staan en kweek je vertrouwen. En de menselijk maat betekent dat je altijd naar de context moet kijken: het is vaak niet het een of het ander: 'Politici kiezen te vaak voor een zwart-wit model, waarin de suggestie is dat de wetenschap volledige zekerheid biedt.'

Zwart-wit model versus nuances zoeken

Een patroon dat je in het verhaal over klimaatverandering ook vaak ziet. Het debat over aardgas werd lange tijd taboe verklaard. De enige boodschap die getolereerd werd, was dat we radicaal van het gas af moesten. Tot de nuances doordrongen, de onrust onder de bevolking gehoord werd en de menselijke maat weer in acht werd genomen. Hoogleraren waarschuwden dat duurzame elektriciteit weliswaar de juiste richting is, maar dat we aardgas pas moeten loslaten als we voldoende duurzame energie kunnen opwekken en opslaan. Nu de politici nog, die ook hier lastig in staat blijken zich los te maken van het zwart-wit model.