Interview met Noorse 'klimaatpsycholoog' Per Espen Stoknes: "Het draait allemaal om hoe je het verhaal vertelt”

Per Espen Stoknes is een Noorse psycholoog en politicus. Internationaal werd hij bekend door zijn TEDtalk over de psychologie achter klimaatberichtgeving. Hij gebruikte de term apocalypsmoeheid om aan te geven hoe mensen verlamd raken door doemsdagverhalen. Stoknes pleit voor een nieuwe manier van communiceren, waarbij sociale interactie en succesverhalen de boventoon voeren.

Vijf jaar geleden gaf je aan dat we lijden onder apocalypsmoeheid. Hoe is het volgens jou op dit moment gesteld met onze aandacht voor crises?

“Uit wetenschappelijk onderzoek weten we dat mensen een ‘limited pool of worry’ hebben – een beperkte capaciteit voor zorgen. Het menselijk brein is wat dat betreft net een emmer. In 2018 en 2019 nam klimaat waarschijnlijk een groot deel van deze zorgen-emmer in beslag. Toen kwam de pandemie en de wereldwijd verstoorde toeleveringsketens. Sinds kort is daar de oorlog in Oekraïne bijgekomen, zitten we inmiddels midden in een energiecrisis en voelen we de dreiging van een nucleaire oorlog. Al deze zorgen vechten voor een beperkte plek in ons hoofd. Het is onmogelijk om onze aandacht gelijk te verdelen.”

Lees ook: Wanneer wasmachine aan of EV opladen? Dagelijks energieweerbericht helpt je op weg

Hoe kunnen we ons alsnog tegen apocalypsmoeheid verzetten?

“Ons brein besteedt sneller aandacht aan een crisis die ons direct raakt. Klimaatverandering voelt soms abstract en ver weg, maar de energiecrisis raakt ons persoonlijk. Voor beide helpt het uiteraard als we zonnepanelen plaatsen, warmtepompen installeren en onze huizen isoleren. Dit zijn handelingen die je zelf kan doen. Dat geeft eigenaarschap wat het gevoel van apocalypsmoeheid tegengaat. Ook is bewezen dat dit soort aanpassingen je omgeving inspireert. Als jij zonnepanelen plaatst, wordt het aannemelijker dat je buurman dat ook gaat doen. Een golf van individuele handelingen kan draagkracht creëren voor structurele verandering."

Wat betekent de recente energiecrisis voor het klimaat volgens jou?

“In mijn ogen is er geen twijfel over dat de huidige crisis de energietransitie gaan versnellen. Er is geen weg meer terug. Het vertrouwen in Rusland is weggevaagd. Landen hebben een geweldige kans om hun energiezekerheid te versterken met energie uit hernieuwbare bronnen. Never let a good crisis go to waste.”

Lees ook: 10 vragen over Direct Air Capture: het verwijderen van CO2 uit de lucht

Lang niet iedereen kan zonnepanelen en warmtepompen betalen. Hoe zorg je dat je de aansluiting met deze groep niet verliest?

“Het is inderdaad belangrijk dat we deze groep niet uit het oog verliezen. De overheid heeft hier een belangrijke rol te spelen. In de eerste plaats vraagt de energiecrisis om een progressief belastingsysteem, waarbij de extreme omzet van nutsbedrijven en fossiele grondstofproducenten belast worden. Ten tweede moeten er subsidies en leaseconstructies komen voor mensen die een elektrische auto, zonnepanelen en warmtepompen willen aanschaffen, maar dat niet direct kunnen betalen. Als derde geloof ik in een universeel basisinkomen. Iedereen zou een eerlijk deel moeten krijgen van het nationaal inkomen.

Ook denk ik dat de energiecrisis een kans is voor nieuwe businessmodellen. In plaats van te betalen voor een apparaat, betaal je straks voor een dienst: temperatuur-as-a-service, bijvoorbeeld via leaseconstructies. Zo vermijd je grote initiële individuele investeringen.”

Wie is nu aan zet als we de huidige crises echt willen benutten?

“We hebben de synergie van bedrijven, overheden en het individu nodig als we het systeem willen veranderen. De overheid kan bedrijven ondersteunen door risico weg te nemen, waardoor zij kunnen innoveren. Bedrijven moeten lef tonen met innovaties en hun portfolio uitbreiden naar producten die makkelijk te gebruiken zijn voor consumenten. En individuen moeten bedrijven en overheden aanzetten tot actie. Bovendien speelt het individu een belangrijke rol bij het verspreiden van succesverhalen. Ben je enthousiast over je nieuwe warmtepomp of wat je zonnepanelen voor je energierekening doen? Deel dit dan, bijvoorbeeld op het platform WeDontHaveTime! Enthousiasme werkt aanstekelijk en zet hopelijk nog meer mensen aan tot verandering.”

Lees ook: Australiërs passen dieselmotor aan zodat er waterstof in kan

Wat vind je op dit moment van de retoriek die politici hanteren in het klimaatdebat?

“Naar mijn idee zit het linker deel van het spectrum nog steeds in de ‘ramp-modus’ en wijst het met een beschuldigende vinger naar kapitalisme. Milieuactivisten geven de consument de schuld en rechtse politici de overheid. Dat biedt podiumruimte voor de mensen die boos zijn. Terwijl, hoe bijzonder, spannend en sexy kan het zijn als we een nieuwe gezonde en schone maatschappij kunnen creëren.”

Hoe zou jij als politicus het klimaatverhaal vertellen?

“Politici kunnen vaker praten over de kansen voor veiligheid, gezondheid en de economie, in plaats van ‘de opwarming van de aarde’ en ‘klimaatverandering’. Want deze drie onderwerpen zijn, zij het indirect, allen verweven met het klimaat. Veiligheid betekent ook onafhankelijkheid. Onafhankelijk van Rusland en dubieuze regimes van oliestaten uit het oosten. Veiligheid is dus investeren in hernieuwbare energie, zodat we niet meer overgeleverd zijn aan de grillen van andere landen. We zouden dit streven ‘Energie vrijheid’ moeten noemen.

Gezondheid is sterk gerelateerd aan de manier waarop we leven. Als we ons eetpatroon veranderen naar een meer plantaardig dieet, dan zal dat positieve gevolgen hebben voor onze gezondheid. Daarbij stoten we minder broeikasgassen uit en geven we meer ruimte aan de natuur als we vlees verruilen voor plantaardig en lokaal eten. Dit betekent minder weersextremen, minder invasieve soorten en minder ziektes.

Gezondheid en energieonafhankelijkheid dragen ook bij aan een goede economie. De energietransitie biedt ruimte voor miljoenen extra banen. En doordat we lokaal gaan produceren, besparen we importkosten op fossiele grondstoffen en stimuleren we binnenlandse industrie. Dat zijn de drie pijlers van elke campagne afgevinkt. Het draait allemaal om hoe je het verhaal vertelt.”

Lees ook: Definitief akkoord over emissievrije nieuwe auto’s in 2035

Ben je optimistisch dat de mensheid op tijd het tij kan keren?

“Optimisme is naar mijn idee niet heel nuttig, omdat je geest in dat geval verwacht dat dingen wel goed komen. Het probleem is alleen dat we voorlopig nog niet af zijn van de uitdagingen van klimaatverandering. Dat gaat nog wel tientallen jaren duren. Dus vroeg of laat is optimisme op. Een alternatieve houding waar ik me meer bij thuis voel is scepsis. Ik weet ook niet precies wat de komende tijd gaat gebeuren, maar de scepticus staat fundamenteel open voor alles. Daarom worden de komende decennia een enorme kans voor innovatie, verrassingen en zelfs menselijke, spirituele groei. We staan op een keerpunt dat tegelijkertijd spannend en leuk is. Dat is waar ik mijn energie uithaal.”