De duurzame troonrede van Werner Schouten: 'Tijd voor Generatiegerechtigheid'

Lotgenoten,

Het is tijd voor generatiegerechtigheid.

2100

In 2100 verwacht ik er nog te zijn. Kunt u zich voorstellen hoe ik in 2100 leef? Kunt u zich voorstellen hoe we omgaan met alle uitgekomen IPCC-voorspellingen van 3 graden opwarming? Hoe we tijd doorbrengen in koelhuizen om de verzengende hitte in de zomers te ontsnappen? Hoe oorlogen worden gevoerd om water en voedsel? Hoe we klimaatvluchtelingen een plek hebben moeten geven in de buurt? Kunt u zich voorstellen dat kinderen op school teruglezen in de geschiedenisboeken dat we al sinds de 20e eeuw wisten hoe vreselijk klimaatverandering zou zijn, maar dat onze leiders jammerlijk faalden om de opwarming onder de 1.5e graad te houden? Kunt u zich dat voorstellen?

Lotgenoten, ik verwacht er nog te zijn in 2100. Net als waarschijnlijk uw kind. Uw kleinkind. En wat wij vandaag doen, bepaalt hoe die toekomst eruitziet.

Maar wie denkt er na over het 2100 van mij en dat van uw kinderen en kleinkinderen? Geven de mensen die aan de knoppen zitten überhaupt iets om die toekomst?

Doel duurzaamheidsbeleid

Dik 2 jaar loop ik nu rond in de duurzaamheidswereld. En met stijgende verbazing kijk ik naar de manier waarop wij met het vraagstuk bezig zijn.

Er blijft namelijk één belangrijke vraag bij mij onbeantwoord: Wat is het doel van ons duurzaamheidsbeleid? Volgens mij zijn we het namelijk in de praktijk volstrekt vergeten.

Natuurlijk, velen van jullie zullen het kunnen dromen. Dat sleetse riedeltje. ‘Het doel van duurzaamheidsbeleid is het bouwen van een wereld waarin we kunnen voorzien in de behoeften van het heden, zonder toekomstige generaties de mogelijkheid te ontnemen in de eigen behoeften te voorzien.’ Dat kennen jullie vast allemaal.

Ik zou dat samenvatten als generatiegerechtigheid: ervoor zorgen dat we niet ten koste van toekomstige generaties leven, maar dat we die juist ondersteunen. Vanuit de overtuiging dat elke generatie een niet inwisselbaar recht heeft op welzijn, een goede kwaliteit van leven en een leefbare wereld. Elke generatie. De generaties nu én de generaties in 2100.

Generatiegerichtigheid uit zicht

Ik ben me echter kapot geschrokken van wat ik zie in de praktijk. Tijdens mijn voorzitterschap van de Jonge Klimaatbeweging, heb ik gemerkt dat generatiegerechtigheid en een leefbare toekomst in 2100 in de praktijk totaal geen aandacht heeft.

Bij belangrijke beslissingen wordt zelden rekening gehouden met de kosten en baten voor toekomstige generaties. Of het nou het openen van Lelystad Airport is, het verbreden van de A27 of het boren naar gas onder de Waddenzee, er wordt niet getoetst op brede welvaart voor uw kinderen in 2050, 2070 of 2100. In modellen of doorrekeningen van beleidspakketten komen deze kosten niet terug.

Nauwelijks geven we aandacht aan de kosten waar we jonge en toekomstige generaties mee opzadelen. Het feit dat het Klimaatakkoord niet op koers ligt, wordt zonder blikken of blozen geaccepteerd. Terwijl elke extra megaton CO2 die we door die vertraging uitstoten, de klimaathypotheek van jongeren nóg groter maakt. Zij moeten namelijk in de tweede helft van deze eeuw al die uitstoot weer uit de lucht halen, willen we onder 2 graden opwarming blijven. Een gigantisch dure opgave. Maar die kosten zie ik nooit verwerkt in modellen.

Daarnaast zie ik ook nooit verwerkt dat elke megaton CO2 die we nu uitstoten tot aan 2100 226 extra doden veroorzaakt. Zo is gebleken uit een recente studie van Columbia University. Met dat gegeven kost de door de industrie belobbyde versoepeling van de CO2-heffing ongeveer 6,000 extra levens… Ook die kosten, als je dat zo mag noemen, zie ik niet terug in doorrekeningen of Kamerbrieven. Over die kosten hebben we het niet.

Keer op keer zijn het de huidige belangen die de klok slaan. En niet de rechten van jonge en toekomstige generaties.

Verslaving aan het heden

Deze verslaving aan het heden, staat echte systeemverandering in de weg. De hoofdrolspelers in de transitie hebben er namelijk een sport van gemaakt om op elke aanpassing richting een leefbare toekomst een hoopvolle term te plakken, om die vervolgens compleet uit te hollen. Zonder enig oog voor het einddoel.

• Zo is het label ‘klimaatneutraal’ gekaapt door luchtvaartbedrijven en oliemaatschappijen. Met creatief boekhouden en schimmige CO2-compensatie geven ze het idee dat je met een schoon geweten op reis kan.

• Het bouwen aan een circulaire economie hebben we teruggebracht tot voornamelijk wat recyclen. Bronmaatregelen zoals consumptievermindering of minder groei zijn taboeonderwerpen. Niet zo gek dus dat ons grondstofgebruik nauwelijks daalt.
• Duurzaamheid, in al haar breedheid en dimensies, hebben we platgeslagen tot tonnen CO2 tellen. Zonder oog voor sociale duurzaamheid, biodiversiteit en schaarse grondstoffen. “Met het huidige beleid maak je in 2050 met je Tesla een dagtripje naar de Veluwe, maar is de Veluwe een levenloos bos en zit die Tesla vol zeldzame aardmetalen die zijn gewonnen door uitgebuite mijnwerkers.”
• En kringlooplandbouw… Over kringlooplandbouw kwam het Planbureau voor de Leefomgeving met de volgende conclusie: “Beleid voor kringlooplandbouw […] is „vooral gericht op inpasbaarheid in de gangbare bedrijfsvoering.”

Deze conclusie is exemplarisch voor de tragiek van hoe we met onze transities omgaan. We zitten in een gigantische systeemcrisis, maar in een ultieme krachtsinspanning houden we ons vast aan onze huidige, vervuilende systemen. We proberen alles in de huidige verdienmodellen in te passen. Een leefbare toekomst komt zo nauwelijks dichterbij.

Klimaatakkoord houdt zich niet bezig met de toekomst

Ook de tafels van het Klimaatakkoord zijn ten prooi gevallen aan de tirannie van het heden en de huidige systemen.

Mobiliteitssysteem

Laat me dit illustreren met een voorbeeld. Het Klimaatakkoord wil tot 2030 1.9 miljoen brandstofauto’s vervangen voor elektrische auto’s. Mooi doel zou je denken, maar feitelijk is het niets anders dan het verplaatsen van de voetafdruk. Van broeikasgasuitstoot naar uitputting van zeldzame aardmetalen. Aardmetalen die ook nog eens worden gewonnen in landen met mensenrechtenschendingen. Het is daarmee het verplaatsen van de voetafdruk, niet het verkleinen ervan.

Als we een volhoudbare toekomst echt serieus zouden nemen, zouden we juist inzetten op een systeemverandering van privaat autobezit naar meer openbaar vervoer, deelauto’s en deelfietsen. Een stuk efficiënter voor de ruimte in ons land, voor de ruimte op het elektriciteitsnet, beter voor de uitstoot en het vraagt minder aardmetalen. Dat is pas werken aan een volhoudbare toekomst.

Geen fundamentele discussies

Maar zulke fundamentele systeemdiscussies vonden precies 0 keer plaats aan de klimaattafels. In plaats daarvan proberen de klimaattafels nu in allerijl de uitstoot van álle fabrieken, industrieën en sectoren te halveren. Zonder zich af te vragen of een sector er überhaupt wel zou moeten zijn in een klimaatneutraal 2100.

En dat is onverstandig. Want vergis je niet, het halveren van de uitstoot is een wezenlijk andere opgave dan het realiseren van een klimaatneutraal land. En dat vind ik niet alleen, ook de Raad van State vindt dit. Zo blijkt uit zijn kritiek op het Klimaatakkoord. Ik citeer: “Een grote uitstootreductie vergt niet louter een veelheid aan losse maatregelen, maar herordening van productie en consumptie in alle sectoren van de maatschappij en economie. Het Klimaatplan geeft nog weinig blijk van dat besef en plaatst de maatregelen voor 2030 nog niet voldoende in het perspectief naar 2050.”

Met een groen bord voor onze kop hollen we naar 2030 toe, zonder de basis te leggen voor een leefbare, klimaatneutrale wereld in 2050, 2070 en 2100. Met onze ogen gesloten voor het einddoel, struikelen we de toekomst in.

De tirannie van het heden zegeviert terwijl de leefbare toekomst het onderspit delft.

Jongeren steunen Klimaatakkoord niet

Vanwege dit gevaarlijke korte termijn denken hebben jongeren zich niet achter het Klimaatakkoord geschaard. Omdat het Klimaatakkoord zo weinig bijdraagt aan waar het jongeren om gaat: een veilige, gezonde en leefbare toekomst waar ook zij kunnen bouwen aan een carrière, een eigen huis, een gezin. Aan een zinvol leven.

Het niet ondertekenen van het Klimaatakkoord door jongeren leidde echter niet tot enige reflectie of een nieuw, wenkend toekomstperspectief. Nee. Wij werden benoemd als één van ‘de schurken’ die het Klimaatakkoord niet heeft ondertekend. En we verloren onze plek aan tafel…

De toekomst telt niet

Lotgenoten, ik kan niet anders dan concluderen dat de toekomst niet telt in ons duurzaamheidsbeleid.

Terwijl het IPCC steeds zwartere toekomstbeelden schetst, terwijl hevige bosbranden en recordtemperaturen onze recente zomers domineerden, gaan wij rustig door met het stelen van de toekomst van jonge generaties. Stilaan eigenen we hun gezondheid en vrijheden toe. Stilaan eigenen we hun toekomst toe, verkopen het in het heden en we noemen het Bruto Nationaal Product.

Effecten afwezigheid generatiegerechtigheid

Generatiegerechtigheid is in geen velden of wegen te bekennen. Dit ontbreken van generatiegerechtigheid in ons duurzaamheidsbeleid is zowel zeer onverstandig als enorm onrechtvaardig.

Onverstandig

Allereerst is de afwezigheid van generatiegerechtigheid, met gevaarlijke kortzichtigheid tot gevolg, buitengewoon onverstandig. De Nederlandse overheid kan hierover meepraten. Door jarenlang de stikstofproblematiek voor zich uit te schuiven, moeten nu miljarden kostende ad hoc maatregelen worden genomen. Ook voor het halen van het Urgenda-vonnis zijn op de valreep miljarden kostende maatregelen aangekondigd. Kortzichtigheid en achter de feiten aanlopen begint steeds duurder te worden.

Ook bedrijven vallen ten prooi aan kortzichtigheid. Oliebedrijven Exxon en Shell kunnen het weten. Afgelopen jaar moesten ze allebei onverwacht 40 miljard dollar aan stranded assets afboeken op hun olie- en gasreserves. Gevalletje iets te weinig rekening gehouden met de energietransitie.

Kortzichtigheid vormt dus ook een risico voor onze pensioenen en het concurrentievermogen van onze economie.

Onrechtvaardig

Maar dat is nog niet eens het ergste. Het meest tragische is dat we in ‘Nederland polderland’ een systeem zijn ingerommeld waarin het normaal is geworden dat generatiegerechtigheid geen randvoorwaarde is, maar slechts een optie.

Ons systeem is zo ver afgegleden dat mijn generatie door politici wordt verteld dat de leefbaarheid van onze toekomst mag bestaan, mits deze ‘haalbaar en betaalbaar’ is. Blijkbaar is een leefbare toekomst voor onze kinderen en kleinkinderen alleen mogelijk onder voorwaarde. Blijkbaar is het recht op een gezond leven slechts geldig wanneer dit financieel haalbaar en betaalbaar is.

Maar wanneer is mijn toekomst betaalbaar? Wat mag mijn toekomst kosten? Wat is mijn toekomst waard?

Weet je, eerlijk gezegd wil ik het niet eens weten.

Zulke berekeningen maakten we toch ook niet bij die andere crisis, de coronacrisis? In de coronacrisis legden we de economie stil. Lieten we begrotingsregels los. Pompten we tientallen miljarden in de economie. Betaalden we gemiddeld 8 miljoen euro per gered levensjaar. En waarom? Niet omdat uit een studie bleek dat het haalbaar en betaalbaar was, maar omdat we solidair zijn met elkaar. Omdat een goede gezondheid een mensenrecht is. Omdat het iets onmenselijks zou hebben daar moeilijk over te doen.

Een leefbare, volhoudbare toekomst zou dat ook moeten zijn. Maar op de één of andere manier is die toekomst in Nederland op de onderhandelingstafel beland. Iets wat geen garantie is, maar waarvoor moet worden gestreden door partijen als de Jonge Klimaatbeweging.

Tijd voor Generatiegerechtigheid

Lotgenoten, dit kunnen we niet zo door laten gaan. Wat wij vandaag doen en laten, bepaalt hoe de wereld er in 2100 uit ziet. En met onze verbeterde klimaatmodellen weten we steeds beter wat onze invloed op de wereld in 2100 is. Dus dienen we ook steeds meer verantwoordelijkheid te dragen voor de toekomst die we creëren.

Het is daarom tijd voor generatiegerechtigheid.

Generatiegerechtigheid betekent dat een leefbare toekomst voor jonge generaties een niet inwisselbaar, on-onderhandelbaar uitgangspunt wordt in alle vormen van beleid.

Generatiegerechtigheid betekent dat we ons toeleggen op wat ‘nodig is’ om die leefbare wereld in 2100 te realiseren. In plaats van ons blind te staren op wat ‘mogelijk lijkt’ in de huidige markt of het huidige politieke landschap. Niet handelen vanuit vermeende haalbaarheid, maar vanuit reële noodzakelijkheid.

Rechtszaak Duitsland

Het Duitse recht heeft dit concept al erkend. Duitse jongeren stapten daar naar het Constitutioneel Hof, omdat de Duitse klimaatwet geen rekening hield met de toekomst. Plannen voor na 2030 ontbraken. Het Hof bevestigde dat dit in strijd is met de Grondwet. Want, zo stelde het Hof, wanneer de afstand tussen het doel voor 2030 en het netto-nul doel in 2050 te groot is, dan zal het heel ingrijpende maatregelen vergen om dat te overbruggen. Het zou een giga klimaatopdracht nalaten aan jonge generaties, en dat beperkt hun vrijheden. Zo’n opgelegde beperking van vrijheden is in strijd met de Grondwet. Aldus oordeelde het Constitutioneel Hof.

Het is een revolutionair vonnis waarin het Hof de vrijheden van jongeren in de toekomst net zo zwaar weegt als de rechten en vrijheden van de huidige generaties. Generatiegerechtigheid als uitgangspunt dus.

En wat deed de Duitse politiek in reactie op de uitspraak? Werd er gedebatteerd over politieke rechters? Nee. Het Duitse Parlement scherpte binnen een week de klimaatdoelstellingen aan en werkt nu aan een uitgekiend plan voor 2050 en verder. Bondskanselier Merkel toonde leiderschap waar we in Nederland slechts van kunnen dromen, door te besluiten met de woorden: ‘Duitsland alleen kan de wereld niet veranderen, maar de manier waarop we het doen kan een voorbeeld zijn dat anderen kunnen volgen.’

Generatiegerechtigheid zegevierde.

Generatiegerechtigheid als basis van de samenleving

Laten we samen afspreken dat het in Nederland niet tot een rechtszaak hoeft te komen, maar dat we samen het stelen van de toekomst stoppen.

Laten we generatiegerechtigheid aan de basis van de samenleving zetten. Niet omdat het moet van de rechter of van de EU, maar vanuit de overtuiging dat het bijdraagt aan een fijner, gezonder en mooier Nederland.

Bij bedrijven kunnen we hier een start mee maken door een maatschappelijke zorgplicht in te voeren. Zodat ze niet alleen sturen op mooie winstcijfers, maar ook op brede welvaart voor 2100. Om dit van de grond te krijgen ben ik vanuit de Impact Economy Foundation de Commissie 2100 gestart. De Commissie 2100 verbindt aanstormende en huidige leiders in Raden van Toezicht en Raden van Commissarissen en leidt ze op om te sturen op brede welvaart in 2100.

Bij de overheid is er een generatietoets voor duurzaamheid nodig. Een generatietoets die nieuwe maatregelen toetst op de gevolgen voor jonge en toekomstige generaties op de lange termijn. Op deze manier verzekeren we dat nieuw beleid werkelijk bijdraagt aan brede welvaart in 2100.

Daarnaast is er als de wiedeweerga een omvangrijke crisisaanpak voor het klimaat nodig, met een OMT voor het klimaat en een grote investeringsagenda om de schade voor jonge en toekomstige generaties te beperken.

En deze omslag naar generatiegerechtigheid begint niet alleen bij grote instanties als bedrijven of overheden. Die begint overal. Samen hebben wij elke dag de kans om het verschil te maken. Om de rug recht te houden en op te staan voor onze toekomst en die van onze kinderen.

• Generatiegerechtigheid begint bij de beweging van duurzame consumenten, en het begint ook bij de bestuurders van bedrijven die de strategie in lijn brengen met het 1.5-graaddoel.
• Generatiegerechtigheid begint bij de initiatiefnemers uit het Duurzame Dinsdag koffertje, én bij alle werknemers die elk project duurzamer willen doen.
• Generatiegerechtigheid begint bij elk individu dat op maandagochtend zichzelf de vraag stelt: lever ik deze week een bijdrage aan de mensen in 2100? Of beperk ik hun vrijheden?

Zo kunnen we samen duurzaam leiderschap tonen. Zo kunnen we samen het stelen van de toekomst beëindigen.

Opdat mijn kinderen in de toekomst zich af zullen vragen wat nou precies dat duurzame ontwikkeling was, waar papa en zo velen anderen zich zo hard voor inzetten. Omdat de enige ontwikkeling die zij kennen, per definitie duurzaam is.

Lotgenoten, het is tijd voor generatiegerechtigheid.

Werner Schouten

Werner Schouten (1998) presenteert namens Change Inc. en samen met Liesbeth Staats radioprogramma Koplopers. Hij is de voorzitter van de Jonge Klimaatbeweging (JKB), een landelijk netwerk van jongeren dat zich inzet voor een stevig klimaatbeleid. JKB was de winnaar van de Trouw Duurzame 100 in 2020. Werner specialiseert zich in klimaat, generatiegerechtigheid, sociale innovatie en brede welvaart in 2100.