ACM-topman Martijn Snoep: 'We staan echt niet met een knuppel te wachten tot iemand de klimaatregels overtreedt'

De ACM ziet toe op goede marktwerking en eerlijke concurrentie. Hoe past duurzaamheid daarin?
“Bij de ACM maken we ons sterk voor goed werkende markten voor mensen en bedrijven, nu en in de toekomst. Dat ‘nu en in de toekomst’ heeft heel erg met duurzaamheid te maken. Want duurzaamheid gaat over de afweging tussen effecten op de korte en de lange termijn. Wil je een lage prijs op korte termijn, of een leefbare wereld op lange termijn?”

Wordt die afweging beïnvloed door Trumps geopolitieke krachtpatserij en de Clean Industrial Deal? Zijn megafusies bijvoorbeeld weer toegestaan omwille van het economische tegenwicht en de strategische autonomie?
“Voor fusies en overnames is het beleid niet aan het schuiven. Maar er gebeurt veel. Als het om de digitale sector gaat, reguleert Brussel grote Amerikaanse platforms zoals Meta en Google. Verder zijn de toezichthouders in Europa onderling in gesprek over het antwoord op de dreigende Amerikaanse handelsoorlog. We buigen ons over de vraag of Europese regulering van Amerikaanse bedrijven tot sancties van de VS kunnen leiden. Staat de huidige regulering ‘buy European’-initiatieven of een Europese cloud in de weg, of kan nieuwe regulering hier juist aan bijdragen? We bespreken wat nu al kan. Als er wetten moeten worden aangepast, adviseren we daarover.”

Als het over duurzaamheid gaat, is de ACM coulanter bij het beoordelen van samenwerkingsafspraken tussen bedrijven. Waarom is dat nodig?
“Toen ik begon als bestuursvoorzitter van de ACM, maakte ik een rondje langs het bedrijfsleven. Die vertelden me dat ze samen allemaal fantastische duurzame dingen wilden doen, maar dat dat niet mocht van de ACM. Toen heb ik gezegd: daar gaan we wat aan doen! We hebben eerst duidelijk gemaakt wat er onder de bestaande regelgeving allemaal mag. Toen hebben we gezegd: Als je iets wil waarvan je denkt dat het niet mag: kom langs.

Bedrijven mogen samenwerken, en zelfs afspraken maken die de concurrentie beperken, maar de duurzaamheidsvoordelen moeten wel groter zijn dan de nadelen. Een prijsverhoging is een voorbeeld van een nadeel. Dan moet uit te leggen zijn dat die verhoging wordt gecompenseerd door duurzaamheidsvoordelen. Er is veel mogelijk. Op onze website staan een stuk of twintig voorbeelden van samenwerkingsverbanden die we hebben toegestaan, van onderlinge afspraken over de recycling van koffiecups tot de opslag van CO2.”

Zijn dat voorbeelden waarin ACM samenwerkingsverbanden toestaat die het anders zou verbieden?
“Nee, echt grensverleggende initiatieven heb ik nog niet gezien. Dat had ik na de gesprekken met het bedrijfsleven wel verwacht. Tot nu toe zijn het - qua positieve en negatieve impact - beperkte samenwerkingsverbanden, waar voor ons geen moeilijke afweging aan ten grondslag lag.”

Is dat gebrek aan ambitie van het bedrijfsleven?
“Een samenwerkingsverband tussen concurrenten ligt vaak moeilijk. Bedrijven vertrouwen elkaar niet helemaal. Het wordt helemaal lastig als er bedrijven betrokken zijn die ook in de Verenigde Staten actief zijn. Daar is de wetgeving veel strenger. Wereldwijd opererende bedrijven willen niet het risico lopen om in de VS aangeklaagd te worden. Er worden in de VS rechtszaken gevoerd tegen bedrijven die samenwerken om milieuvoordelen te realiseren.”

Voorbeeld?
“Neem de Net zero alliance in de financiële sector. Daar zijn vermogensbeheerders door de openbaar aanklager van de staat Texas voor de rechter gesleept. Die vindt dat alleen naar financieel rendement gekeken moet worden. Overwegingen op het gebied van duurzaamheid vinden ze maar woke. Dus keren ze zich tegen samenwerkingsverbanden op dat gebied.”

Waar ligt de grens? Welke samenwerkingsverbanden zou je niet goedkeuren?
“Stel dat Nederlandse supermarkten vanuit duurzaamheidsoogpunt onderling afspreken geen rundvlees meer te verkopen. De CO2-uitstoot van rundvlees is veel hoger dan die van kippen- of varkensvlees. Dan denk ik in eerste instantie: oké daar zit wat in voor duurzaamheid. Maar het beperkt tegelijkertijd de keuzevrijheid van consumenten gigantisch. Ik denk dat we daar nee tegen zouden zeggen. Zo’n beperking is meer iets voor de wetgever om te beslissen.”

Terwijl de klimaatwinst in dit voorbeeld wel evident is.
“Het is een dilemma. Wat weegt het zwaarst: keuzevrijheid op de korte termijn, of de schade door klimaatverandering op lange termijn. Iedereen voelt dat ongemak wel. Ga ik wel of niet vliegen? Iedereen denkt: hoe erg is het om een keer te vliegen? Daar vergaat de wereld toch niet van? En dat klopt ook, maar als iedereen dat denkt, dan is het een ander verhaal. Veel mensen in Azië en Afrika krijgen nu ook de mogelijkheid om te vliegen. Individueel zijn dat begrijpelijke keuzes, maar als collectief draaien we de aarde kapot.

We leven gelukkig in een democratie. De grote dilemma’s moeten door de wetgever worden beslist. Maar volksvertegenwoordigers willen graag herkozen worden. Dit soort moeilijke keuzes schuiven ze vaak liever voor zich uit.”

Hoe doorbreken we dat?
“We hebben een gedragsverandering nodig voordat het te laat is. Maar de praktijk leert dat veel gedrag pas verandert als het water ons echt aan de lippen staat. Er zijn iedere dag klimaatgerelateerde natuurrampen in het nieuws, maar het treft relatief weinig mensen direct. Dat maakt het moeilijk om de wereld collectief in actie te laten komen, terwijl dat wel nodig is. Maar actie is wel mogelijk. Kijk naar 2022, toen als gevolg van de Oekraïne-oorlog de gasprijzen hard stegen. De consumptie daalde toen ook heel snel. Het kan dus wel, als het water ons aan de lippen staat.”

Maar die vraaguitval kwam deels doordat de industrie de productie afschaalde.
“Klopt, maar ook de consument schaalde af. Nederland heeft veel energie-intensieve industrie. Nu we zelf geen goedkope energie meer hebben, moeten we ons afvragen of we dat kunnen en willen houden. Voor de landbouw geldt hetzelfde. Nederland exporteert varkensvlees naar China. Is dat voedselzekerheid of is dat puur een economisch belang? Het is aan de politiek om daar keuzes in te maken.”

Ligt de bal bij de politiek of bij het bedrijfsleven?
“Beiden. Maar mijn conclusie is in ieder geval dat je - om de economie te verduurzamen - je meer aan wetgeving hebt dan aan groene afspraken tussen ondernemers. De markt is niet in staat het zelfstandig op te lossen, maar vervelend genoeg heeft de wetgever ook moeite het op te lossen.”

Overheden kunnen toch wetten maken als ze dat willen?
“Ja, maar daar moet wel draagvlak voor zijn. Neem de CSDDD-richtlijn, de anti-wegkijkwet die bedrijven verplicht mensenrechtenschendingen en milieuvervuiling in hun keten aan te pakken. De ACM zou toezicht houden op de naleving van de CSDDD. Hoewel lidstaten deze moeten implementeren, heeft de wet gewerkt als een rode lap op een stier. Onder druk van het bedrijfsleven wordt de CSDDD nu serieus afgezwakt via het omnibus-initiatief. In de nieuwe regeling wordt de groep bedrijven waar de wet op van toepassing is, verkleind. En de inspanningsverplichting wordt afgezwakt.

Ik begrijp dat er bezwaren zijn uit het bedrijfsleven en de samenleving over de regeldruk. Maar zo’n afzwakking helpt niet in de transitie naar een duurzame economie. De soep zou overigens helemaal niet zo heet gegeten worden als sommige bedrijven suggereerden. Als er een nieuwe wet komt, zoals deze, dan gaan we echt niet vanaf dag 1 staan wachten tot iemand die wet overtreedt om vervolgens dat bedrijf met een knuppel te lijf te gaan.

Toezicht is gericht op gedragsverandering. Daar nemen we een paar jaar de tijd voor. De ervaring leert dat 80 procent van de bedrijven gewoon de wet wil naleven, 15 procent komt pas in actie als ze zien dat er een risico is op boetes, en 5 procent gaat nooit naleven. De kunst van het toezicht houden is je niet te verliezen in die 15 of 5 procent. De grootste impact zit bij die 80 procent, die willen we helpen. Als het moet delen we boetes uit, maar het is niet ons doel.”

Hoe controleer je als toezichthouder vanuit Den Haag of toeleveranciers in Bangladesh of Brazilië gebruikmaken van kinderarbeid of zich schuldig maken aan milieuvervuiling?
“We houden, zoals dat heet, procestoezicht. We vliegen niet naar Bangladesh om te controleren of er sprake is van kinderarbeid bij een toeleverancier van een Nederlands bedrijf. Wij bevragen certificeringsinstanties en we controleren hoe bedrijven hun toeleveranciers selecteren. Dat is indirect toezicht. Dat is zeker niet waterdicht, maar het is beter dan niks.

Je moet er ook niet van uitgaan dat nieuwe wetgeving en toezicht in één klap de wereld veranderen. Het doel is dat bedrijven zelf verantwoordelijkheid nemen. Natuurlijk begrijp ik dat bedrijven een gelijk speelveld belangrijk vinden, maar tegelijkertijd: je wilt toch niet dat je toeleveranciers gebruikmaken van kinderarbeid?”

ACM reguleert de tarieven voor de distributie van energie. Vanwege de grote investeringen om netcongestie tegen te gaan, stijgen die tarieven. Grote afnemers klagen daarover. Hoe komt die afweging tussen korte en lange termijn daar tot stand?
“Er worden nu veel kosten gemaakt om de netten te verzwaren, terwijl de voordelen in de toekomst liggen. Als toezichthouder hebben we best veel ruimte om de kosten uit te smeren in de tijd. In veel andere landen krijgen grootverbruikers korting op de netwerktarieven. Ik snap dat bedrijven dat in Nederland ook wel zouden willen. Maar dat betekent dat kleinverbruikers en consumenten meer moeten gaan betalen. Is dat eerlijk? Bovendien is het in strijd met Europese regels, die voorschrijven dat tarieven de daadwerkelijke kosten moeten reflecteren. Degene die de kosten veroorzaakt, moet ze ook betalen.

De discussie over het creëren van een gelijk speelveld in Europa is ingewikkeld. Als bedrijven in het buitenland onredelijk lage tarieven krijgen, die in strijd zijn met de regelgeving, dan kun je natuurlijk zeggen dat we in Nederland ook onredelijk lage tarieven moeten rekenen. Maar je kunt ook naar Brussel stappen om te zorgen dat andere landen ook netjes de regels toepassen. In plaats van een korting op de tarieven voor grootverbruikers, die kleinverbruikers en consumenten moeten opbrengen, is het alternatief dat je als overheid grote bedrijven subsidie geeft, bijvoorbeeld om te verduurzamen. Je mag bedrijven best helpen als je dat als land belangrijk vindt, maar doe het dan transparant en volgens de regels.”

De ACM trekt ook ten strijde tegen greenwashing. Hoe schadelijk is dat?
"Greenwashing is om twee redenen niet goed. In de eerste plaats worden consumenten misleid. Ze denken dat ze een groen product kopen, ze betalen er een meerprijs voor, zonder dat het echt groen is. Dat kan niet. Daar treden we tegen op.

In de tweede plaats is het belangrijk een gelijk speelveld te creëren. Er zijn veel bedrijven die investeren in duurzame producten, daar kosten voor maken, en daar begrijpelijkerwijs een groen label op willen zetten. Als er dan concurrenten zijn die ook claimen groen te zijn zónder die investeringen te doen, dan houden ook de groene bedrijven er snel mee op.”

Wordt het niet saai als je groene claims niet een beetje mag aandikken. In alle reclames wordt toch - met een knipoog - overdreven?
“Er is een verschil. Als het om wasmiddel gaat, dan weet iedereen dat de claim ‘witter dan wit’ een overdrijving is. Bij groene claims werkt het anders. ‘CO2-neutraal’ is een term die mensen niet associëren met overdrijving. Dus als er ‘CO2-neutraal’ op een product staat, dan moet het dat ook echt zijn.

Net als bij het beoordelen van groene kartels en straks de naleving van de CSDDD, zijn we ook bij het toezicht op greenwashing niet begonnen met direct boetes uitdelen. Eerst hebben we een leidraad gepubliceerd. We hebben het bedrijfsleven gevraagd of ze dingen onduidelijk vonden. Daar hebben we de leidraad op aangepast. Toen zijn we gaan handhaven. We hebben eerst waarschuwingen uitgedeeld. Inmiddels zijn we zover dat als je de regels overtreedt, je ook echt een boete kunt krijgen.”

Doet de Reclame Code Commissie dat niet ook al?
“Die is er ook inderdaad. Maar het is niet dubbelop. De Reclame Code Commissie is zelfregulering. Die velt een oordeel wanneer er een geschil is naar aanleiding van een klacht. De ACM heeft een publiekrechtelijke rol. We kunnen juridische instrumenten gebruiken en boetes opleggen. We werken overigens wel samen, zodat we niet dezelfde zaken oppakken.

De afgelopen periode hebben we ons qua greenwashing gericht op energie, supermarkten, vervoer en kleding. Dit jaar kijken we naar levensmiddelen. We doen het sector voor sector. Je ziet veel duurzaamheidsclaims op voedsel. Het is een belangrijk deel van het huishoudbudget van consumenten.”

In de energiesector kreeg zelfs groene voorloper Eneco een tik op de vingers.
“Sommige bedrijven zijn iets te enthousiast over hun groene prestaties. De lijn tussen marketing en misleiding wordt dan overschreden. Wij zorgen ervoor dat bedrijven aan de goede kant van die lijn blijven.”