'Dit is hét moment voor een wereldvoedselrevolutie'

"De wereld is hard op weg naar een globale ‘syndemic’; het samenvallen van drie elkaar versterkende ontwikkelingen: overgewicht, ondervoeding en klimaatverandering." De door het gezaghebbende medische tijdschrift The Lancet in 2019 gepubliceerde boodschap, werd onlangs op het European and International Congress on Obesity in Dublin nog eens dunnetjes overgedaan.

Hoogleraar Voeding en Gezondheid aan de VU Jaap Seidell was erbij, online uiteraard. Hij woonde verschillende sessies bij en voerde veel één-op-één gesprekken, waarbij de rode draad het inzicht was dat oplossingen gezocht moeten worden in de samenhang van problemen. En dat Europa daarbij het voortouw moet nemen. Seidell is lid van de Koninklijke Academie van Wetenschappen (KNAW) en adviseert als deskundige op zijn terrein verschillende nationale en internationale wetenschappelijke organisaties, waaronder de World Health Organisation en de Gezondheidsraad. Hij was bijna acht jaar lang columnist bij Het Parool, treedt vaak aan in radio- en televisieprogramma's en is actief deelnemer aan het maatschappelijk debat met lezingen en presentaties door het hele land.

Corona geeft tijd om te bewegen

Door de strengere coronamaatregelen kan hij niet meer overal naar toe, maar hij ziet er de voordelen van. Voor een presentatie van tien minuten op een symposium 'ergens achter Venray', was hij voor de crisis bijna een hele dag onderweg. Dat doet hij nu niet meer. Hij is blij dat dat online kan, het scheelt hem veel tijd. Ook al zijn colleges zijn online. Tijdens colleges op maandagochtend zag hij vaak maar twintig van de zestig studenten opdagen, de rest lag nog te slapen of achtte de reis te lang. De online opkomst is hoger.

Ook zijn gezondheid houdt hij op peil. Kwestie van organiseren, zegt hij. Hij woont in Zeist en werkt aan de VU in Amsterdam. Voor overleg hij is vaak in Den Haag en hij reist het land af om overal waar over gezondheid wordt gesproken een bijdrage te leveren. Dat betekent lange dagen in de trein, veel overstappen en wachten. De tijd die hij wint door niet meer te reizen, gebruikt hij nu om buiten te lopen. Hij staat net als anders elke dag om half zeven op, om daarna door bos en hei te wandelen. Aan het eind van de dag volgt hij hetzelfde patroon. "Je raakt meteen ook veel stress kwijt die je in de loop van de dag achter je laptop hebt opgelopen."

Europa als voorloper in de wereldvoedselrevolutie

Nadat met veel pijn en moeite het gevecht over een enorm steunpakket was beslecht, speelt nu onenigheid over Wit-Rusland weer op. In de discussie over sancties komt het gebrek aan cohesie in de EU opnieuw aan de oppervlakte. En de traditionele Frans-Duitse as blijft haperen in geopolitieke kwesties, of het nu over Rusland, Libië of het conflict tussen Turkije, Cyprus en Griekenland over gasboringen in de Middellandse Zee gaat. Ondanks de voortdurende spanningen en strubbelingen lijkt Europa een speler die er steeds meer toe doet. Vooral de machtige wereldleiders van buiten, Xi, Trump en Poetin, erkennen de economische macht van Europa en de EU.

Waarom moet Europa ook het initiatief nemen op het terrein van gezondheid en voedsel?

Seidell: "Amerika laat het liggen. Daar zie je dat veertig procent van de mensen obesitas heeft en nog eens veertig procent overgewicht. Dat betekent dat maar twintig procent een gezond gewicht heeft. Een lange termijnvisie om er iets aan te doen is niet voorhanden. China kan wel lang vooruitplannen, maar dat is geen democratie. Een eng land, zo willen wij niet leven. Daarom moeten we het van Europa hebben."

Wat doet Europa?

"De Europese Commissie heeft voorstellen gepresenteerd voor een gemeenschappelijk landbouwbeleid. Eurocommissaris Frans Timmermans heeft de Farm & Fork strategie bedacht. Hij constateert problemen op het gebied van klimaat, milieu, stikstof, gezondheid, overgewicht en diabetes. Zijn analyse: we moeten overstappen van dierlijk naar een groter aandeel plantaardig voedsel. Daar kun je een aantal problemen tegelijk mee tackelen. Je hebt minder dieren nodig en niet zo'n intensieve veehouderij. Zo'n veehouderij is een tijdbom voor nieuwe virusziektes die op uitbreken staan, dat kunnen we er niet bij hebben. Ons grootschalige intensieve voedselsysteem leidt tot een ammoniakprobleem, tot dierziekte-uitbraken, ongezond etende consumenten, hogere ziektekosten en andere ellende. Het roer moet en kan nu om. En dan liefst in samenhang met het klimaat."

Waar zit de verwevenheid met het klimaat precies?

"Het overkoepelende verhaal is dat we binnenkort met tien tot elf miljard mensen op aarde rondlopen, waarvan de meeste in de grote stad wonen. Die kunnen niet allemaal eten zoals wij. Het schaarsteprobleem is niet meer te ontkennen. Twintig jaar geleden was het nog iets van de verre toekomst, nu zitten we er middenin. Met een groep werk ik aan 'True Cost, True Price'. De extra kosten die je voor voedsel maakt op het gebied van gezondheid en milieu moet je ook in de prijs meenemen. Een hamburger zou dan vijftig procent duurder worden. Daar betalen we nu allemaal voor, in de vorm van heffingen van de overheid om het klimaatprobleem op te lossen. True Cost, True Price is een serieus idee dat door banken wordt meegenomen in beleid. Uiteindelijk zul je meer voor je voedsel, maar minder voor ziektekosten gaan betalen."

Moet het hele systeem op de schop?

"Het is urgent om nu te veranderen. Dier- en plantensoorten sterven massaal uit, het gezonde leefklimaat verdwijnt door bossen die worden gekapt, omdat er soja, maïs en palmolie op die gronden moet worden verbouwd. De milieu- en klimaatproblemen die ontstaan door onze huidige landbouwproductie treffen ons allemaal. Vroeger was het iets van klimaatactivisten om de biodiversiteit in stand te houden. Nu gaat het door alle politieke lijnen heen, dat is het goede nieuws. Ook groen-rechts wil biodiversiteit in stand houden, omdat je anders geen insecten overhoudt. En zonder insecten geen fruit. De hele keten doet ertoe. Het wordt steeds duidelijker dat ondervoeding en welvaartsziektes, door een eenzijdig aanbod van gemaksvoedsel, gestopt moeten worden. We staan aan de vooravond van een wereldvoedselrevolutie, want het gaat nog altijd veel te langzaam. Je hebt nu de Sustainable Development Goals, maar we zijn haast vergeten dat die vroeger de Millennium Goals heetten. Jongeren onder de dertig gaan zich niet voor niets steeds meer roeren. Als ze het aan anderen overlaten is het te laat en ondervinden zij de gevolgen."

Verandering niet aan elite in ivoren toren overlaten

Jaap Seidell ziet in coronatijden dat een elite die zegt hoe het moet niet werkt. Dat keert zich op een bepaald moment tegen je. Macron, die eenzijdig stevige klimaatmaatregelen vanuit het Elysée aankondigde, ging daarmee de mist in, vindt hij. Het gevolg was dat de benzineprijs omhoog ging en de vakantiereis en het voedsel duurder werden. Dat leidde tot opstand van de gele hesjes, want de onderkant en de middenklasse werden onevenredig geraakt.

Hoe kun je hierin beter leidinggeven?

"Zorgen dat je het breed aanpakt, uit je ivoren toren treedt en iedereen erbij betrekt. Ik spreek en discussieer vaak bij groepsbijeenkomsten met mensen uit de varkenshouderij, de land- en tuinbouw en met moeders uit achterstandswijken met zes kinderen op een kleine etage tegen wie wij zeggen hoe ze moeten leven, zonder dat ze over de middelen beschikken. Als je over de hoofden van die mensen over lange termijn doelen begint die hen alleen maar treffen, denken ze toch dat je tot een elite behoort die alleen aan zichzelf denkt. Dat werkt niet. Samenwerking met burgers is kansrijker."

 "Ik geef ook regelmatig lezingen voor groepen jongeren tussen 20 en 25 die over voedsel en gezondheid praten en een bijdrage willen leveren. Daar zitten boeren tussen, maar ook artsen, koks en politicologen. In zo'n groep kom je tot betere en vriendelijkere oplossingen, dan wanneer je alleen denkt aan een overheid met een kostenpost die het zo gaat regelen dat de kosten op jou worden afgewenteld. Dan blijft het een theoretisch verhaal."

Je bent lid van de KNAW. Wordt er in de wetenschap ook over eigen grenzen heen gekeken?

"Veel meer dan vroeger wordt er naar dwarsverbanden gekeken. We hebben het ook over Arts & Sciences, om de kunsten erbij te betrekken. Er zijn bijeenkomsten met acteurs en filmmakers. Of over de stad als systeem met medici, economen, antropologen en sociologen. Om tot creatieve oplossingen te komen."

Zou je niet bij het OMT moeten aansluiten?

"Daar gaat het over urgentie op korte termijn. Maar ik praat wel veel met onderzoekers van het RIVM. Over doorrekeningen op lange termijn. Wat betekent het als je van dierlijk naar plantaardig gaat, voor de economie, het milieu, het dierenwelzijn en de gezondheid? Bij het RIVM kunnen ze ook naar al die facetten kijken Ze zijn van volksgezondheid en milieu. Met als opdrachtgevers de ministeries van Landbouw en VWS liggen daar mogelijkheden voor integraal denken."

Overheid of bedrijfsleven?

Natuurlijk moet een echte omwenteling van beiden komen, maar juist in deze tijd is het aan de overheid om de leiding te nemen. Je hebt een keurig Akkoord Verbetering Product Samenstelling, waarin overheid en bedrijfsleven gezamenlijk optrekken, maar de afspraken die daar worden gemaakt vindt hij te vrijblijvend. In de trant van: 'In 2030 zorgen we dat de helft van onze producten iets gezonder is geworden.' Dat schiet niet op, vindt hij.

Wat is beter?

"Gezond, duurzaam geproduceerd voedsel door subsidies en maatregelen steeds goedkoper maken. Supermarkten moeten de marketing zo inzetten dat gezond voedsel wordt gepromoot. Het aanbod is nu, met meer vleesvervangers, wel iets veranderd, maar als adviseur van Questionmark, dat op gezonde voeding toeziet, merk ik wat supermarkten echt doen. In Allerhande staan wel gezonde recepten, maar vrijwel alle reclames zijn voor ongezonde voedingsmiddelen. Aanbiedingen richten zich voor tachtig procent op ongezonde producten: bier, koekjes, cola, snoep. We hebben onderzocht dat die aanpak per kassa per week zevenhonderd euro aan omzet scheelt. Een bedrijfsleider die amper kan rondkomen gaat zijn kassa niet veranderen natuurlijk. En de sportkantine die draait op energiedrankjes en frikandellenbroodjes ook niet. Op scholen zie je dat frisdrankautomaten vijftien- tot achttienduizend euro per jaar opleveren. Scholen kunnen niet meer zonder dat geld. En zelfs ziekenhuizen verkopen ongezond voedsel, omdat ze anders de begroting niet rond krijgen."

Wat te doen?

"Je ziet de beste resultaten in landen waar strenger wordt gestuurd. Uit een analyse van het CBS blijkt dat ongezond voedsel de laatste veertig jaar relatief goedkoper is geworden. Gezond eten als noten, olijfolie, groente en vis is duurder geworden. Daar is een correctie nodig. Stimuleer dat je minder ongezond voedsel produceert en subsidieer lage inkomens zodat ze gezond kunnen eten. En doe wat Frankrijk doet met een gezonde lunch op school. Drie gangen waar altijd groente bij zit. Wij hebben onderzocht dat als je je hele klas groente ziet eten tussen de middag, de groenteconsumptie van kinderen enorm toeneemt."

Is Engeland met de suikertaks ook een voorbeeld?

"Er is minder suikerconsumptie en de bedrijven zijn er ook blij mee omdat het tot een level playing field leidt. Want als je als enige minder zout of suiker in je product stopt, wordt het voor consumenten minder lekker en verlies je marktaandeel aan anderen die op de oude voet doorgaan. Als de overheid duidelijke regels stelt, weet je waar je aan toe bent. Waarom zou je in vrijheid stoppen met lekker gemaksvoedsel waar veel geld mee wordt verdiend? Een klein elitair bovenlaagje koopt wel dure gezonde producten, de grote meerderheid kiest zoals we uit onderzoek weten op prijs, gemak en smaak."

Vervelende dominee

Als adviseur van de Nationale Gezondheidsraad weet hij dat adviezen als eet matig en gezond, rook niet en drink hooguit een glas wijn per dag 'te vervelende dominee-achtig' klinken. Staatssecretaris Paul Blokhuis van VWS weet er alles van, zegt hij. Die is van de ChristenUnie en probeert het gebruik van alcohol, roken en ongezonde voeding te verminderen. Dan krijg je al gauw het verwijt dat je als dominee van de kansel christelijke waarden staat te verkondigen.

Seidell: "Je moet oppassen voor het saaie, Calvinistische verhaal: matig leven, niet te veel eten en drinken, wel veel bewegen. Soms lijkt het op zelfkastijding. Als ik het vertel in een zaal hoor je ook vaak: 'maar mogen we dan helemaal niet meer genieten? Toch wisten de oude Grieken al dat één glas er is voor de gezondheid, het tweede voor de gezelligheid en dat het bij het derde tijd wordt om naar huis te gaan. Veel mensen kiezen ervoor een gezonde leefstijl ascetisch of spiritueel te noemen, sferen waar ze zich prettiger bij voelen. Mij maakt het niets uit, als je er maar bewust mee bezig bent."

Waarom vinden we het zo moeilijk?

"Omdat we alle nadelen van de gevolgen van overconsumptie hebben weggemoffeld. We zijn gefixeerd op de korte termijn voordelen, de rest ervaren we als gezeur. Tot je schrikt van een documentaire over de plastic soep of een verdwijnende diersoort. We leven als pubers die op korte termijn hun behoefte willen bevredigen. Maar van ons wordt verwacht dat je je rekenschap geeft over de gevolgen van je daden. Dat besef moet weer terugkomen."