Gedragsverandering en samenwerking als sleutel tot duurzaamheid in de zorg

De zorgsector draagt wereldwijd gemiddeld 4,4 procent bij aan de nationale CO2 emissie. In Nederland is dat 7 procent. Het meeste daarvan komt door alle gebouwen, ziekenhuizen en langdurige zorginstellingen die gas en stroom nodig hebben. Voor verwarming en licht, maar ook voor zware medische apparatuur. Daarnaast draagt het komen en gaan van patiënten en medewerkers naar ziekenhuizen en instellingen (voor 22 procent) bij aan de CO2 voet­afdruk. Ook medicijnen hebben een grote klimaatimpact (18 procent).

Sinds een aantal jaren zijn er initiatieven vanuit de zorgsector om daar wat aan te doen. In 2018 werd de Green Deal 2.0 afgesloten waarbij ruim 200 organisaties inclusief banken en verzekeraars zich hebben aangesloten. Het doel is om naar een CO2-neutrale zorgsector in 2050 te gaan. Om dat te realiseren moet de CO2-voetafdruk in de komende jaren met 6 tot 8 procent per jaar teruggebracht worden. Dat betekent dat de helft gerealiseerd moet worden in de komende 10 jaar.

Lees ook: Duurzaamheid in de zorg staat weer op de agenda

Bekend terrein

Een immense opgave “De vraag vanuit de zorginstellingen naar hulp om te verduurzamen neemt toe, zegt Johan van Baardwijk. Bij Engie is hij verantwoordelijk voor de Healthcare sector. Dat omvat niet alleen ziekenhuizen, maar ook verzorgingstehuizen, GGZ instellingen en eerstelijnszorg zoals huisartsenposten en verloskundigen praktijken. Met twintig jaar ervaring is de zorgmarkt bekend terrein voor Van Baardwijk. Hij is betrokken bij grote projecten zoals de bouw van het nieuwe hoofdgebouw van het Radboudumc en de renovatie van het Amphia ziekenhuis in Breda.

“Engie levert kennis en alles wat met technische dienstverlening te maken heeft zoals het bedenken, engineeren en uitvoeren van installaties voor koeling, verlichting, verwarming en luchtbehandelingssystemen”, zegt Van Baardwijk. Engie is betrokken bij alle stadia van ontwerp tot bouw maar ook het onderhoud, herbestemming en uiteindelijk sloop. En dat zo duurzaam mogelijk. Voor het ontwerp van het nieuwe hoofdgebouw ontving het Radboudumc vorig jaar het internationale BREEAM excellent-certificaat, de hoogste duurzaamheidskwalificatie. Juist omdat het ziekenhuis heeft geïnvesteerd in slimme technologie en nieuwe werkprocessen, kon er compacter worden gebouwd en is de nieuwbouw 100.000 vierkante meters kleiner. “Ik heb veel geleerd van Cathy van Beek”, zegt Van Baardwijk. “Zij was toen bestuurder van het Radboudumc. Haar devies voor verduurzaming van de zorg was ‘minder bouwen, meer data en ander gedrag’. Dat onderschrijf ik volkomen.”

Minder vierkante meters en meer energie-efficiëntie

Volgens van Baardwijk moet het streven zijn om kleiner en compacter te bouwen. “Het aantal vierkante meters is de grootste vervuiler.” Maar liefst 38 procent van de CO2 uitstoot van de zorg is terug te voeren op verwarming en verlichting van gebouwen. “Engie bouwt nu mee aan een helemaal elektrisch ziekenhuis.” Het Isala in Meppel wordt het eerste ziekenhuis dat geen gebruik meer zal maken van gas, wat een enorme CO2 reductie mogelijk maakt. “Dat klinkt heel spannend”, zegt Van Baardwijk. “Maar als je kijkt naar andere bestaande ziekenhuizen, kunnen we die ook zo energie-efficiënt maken, dat ze slechts een vijfde van het gas verbruiken. Zoals het Amphia in Breda.” Dit ziekenhuis, waarvan de nieuwbouw 80.000 m2 groot is, stoot 80 procent minder CO2 uit ten opzichte van het oude gebouw. “Zo efficiënt kan het al.”

Lees ook: Zes duurzame oplossingen in de zorg

Ook het opwekken van energie is een belangrijk punt. Daarbij kijkt Engie uitvoerig naar de mogelijkheden in de directe omgeving. “Wij kijken wat de energiebehoefte is en hoe we die kunnen integreren in de omgeving. Is er bijvoorbeeld een zwembad of juist een ijsbaan in de buurt waar we warmte of kou kunnen afnemen. Daarnaast kijken we altijd naar de optie van warmte- en koudeopslag onder de grond, maar ook naar zonne- of windenergie.”

Kleiner, compacter en specialistischer

Met het ontwerp en de bouw is dus veel duurzaamheid te winnen. Maar dat is lang niet genoeg. Want niet alleen het energieverbruik draagt bij aan de voetafdruk van de zorg. Maar liefst 18 procent van de CO2 uitstoot is te herleiden tot de verkeersbewegingen van en naar zorginstellingen.

Van Baardwijk signaleert de trend dat ziekenhuizen steeds kleiner, compacter en specialistischer worden, een trend die door de pandemie in een stroomversnelling is gekomen. “De zorg verplaatst zich meer naar huis. Door corona kunnen mensen niet naar het ziekenhuis toe. Daardoor heeft het telefonisch of digitaal consult een vlucht genomen. Het blijkt dat patiënten niet voor alles naar het ziekenhuis hoeven te komen, een ontwikkeling die in de praktijk heel gunstig blijkt uit te pakken, ook voor de patiënt.”

Duurzaam herstel

Duurzame zorg is volgens Van Baardwijk meer dan alleen de zorg voor het milieu. “Ik denk dat het creëren van een gezondheid bevorderende omgeving net zo belangrijk is. Dan moet je denken aan de plek van het bed, het juiste licht, schone lucht.” Al die aspecten zijn van invloed op het welzijn en zelfs het herstel van de patiënt. Zo kan het bijdragen aan het verkorten van de ligduur van de patiënt, waar zowel de patiënt als het ziekenhuis baat bij heeft.

Om tot zo’n helende omgeving te komen moet bij het ontwerp van een ziekenhuis goed geluisterd worden, vindt Van Baardwijk. En je inleven in de gebruikers. “Vaak wordt bij het ontwerp van een ziekenhuis veel aandacht besteed aan de hal of de entree. Maar patiënten liggen 80 procent van hun verblijf in bed, waar ze nog te vaak naar een gaatjesplafond te kijken. En als je net uit narcose komt word je daar misselijk van.”

Voor het bedenken van duurzame innovaties werkt Engie veel met hogescholen en universiteiten. En niet alleen omdat daar slimme nieuwe ideeën door ontstaan. Ook om de jeugd voor techniek in de zorg te interesseren. “De gemiddelde leeftijd van de ingenieurs is tussen de 45 en de 55. Daar maak ik mij grote zorgen over.” Daarom zet Van Baardwijk zich in om jongeren aan Engie te binden.

Samenwerken en kennisdelen

Volgens Van Baardwijk is samenwerken en het delen van kennis de sleutel tot succes in de zorg én in het bereiken van de strategische doelstellingen van Engie. Bij de realisatie van projecten in de zorg werkt het bedrijf dan ook nauw samen met verschillende partners. Het bedrijf vormt samen met Trebbe, Unica en Van Wijnen het bouwconsortium FourCare dat de nieuwbouw van het Amphia ziekenhuis in 2020 heeft opgeleverd en nu gezamenlijk de renovatie van de bestaande bouw van het Amphia en het nieuwe hoofdgebouw van het Radboudumc realiseert. Complexe projecten waar een andere manier van werken nodig is.

Lees ook: Energietransitie in de zorg: als het hier kan, kan het overal

“Waar ik echt trots op ben is dat we met Isala en Radboud echt hebben samengewerkt. We hebben daar heel goed gekeken hoe de mensen in de teams bij elkaar pasten. Hoe ze elkaar aanvulden en versterkten. Je moet toch 2,5 a 3 jaar met elkaar samenwerken. We zijn bij elkaar in de keet gaan zitten”,  zegt Van Baardwijk. “En niet alleen de partners maar ook het ziekenhuis. Tussen de middag aten we samen en als er iets was, werd het meteen uitgepraat.”

Door dit intensieve contact worden alle partijen zich bewust van elkaars processen en wordt het eigenbelang ondergeschikt gemaakt aan het groepsbelang en het hoger liggende doel. “Dan ga je niet dringen bij de bouwlift maar bekijk je wie als eerste boven moet zijn. Wij kregen daardoor begrip voor de uitdagingen van het ziekenhuis, en zij werden zich bewust van de uitdagingen van het bouwproces. Dat is heel bijzonder.”