Luchtvervuiling Nederland ondergeschoven kindje in klimaatdebat

“Het is nu een stuk beter dan een paar decennia geleden”, begint Jan Harm Brouwer van de provincie Zuid-Holland. “De luchtkwaliteit in Nederland in de jaren 70 was ronduit slecht. Net als nu met de stikstofcrisis hadden we in de jaren 80 een bouwstop omdat er teveel fijnstof in de lucht hing. Inmiddels voldoen we weer aan de Europese grenswaarden.”

Wat is fijnstof?

De Nederlandse lucht wordt vervuild door fijnstof: de verzamelnaam voor microscopische deeltjes afkomstig uit bijvoorbeeld uitlaatgassen, fabrieksrook, versleten autobanden, opstuivend zand of plantresten. Een andere beruchte boosdoener is NOx. Dit stofje komt vrij bij verbrandingsmotoren en draagt in combinatie met fijnstof bij aan smog.

Een jaar eerder dood

“Op dit moment is de situatie in Nederland zo dat mensen gemiddeld een jaar eerder doodgaan door de blootstelling aan vervuilde lucht”, zegt Brouwer. “Gezondheidsrisico’s van vervuilde lucht zijn bijvoorbeeld long- en ademhalingsproblemen, hart- en vaatziekten en celafwijkingen die tot kanker kunnen leiden. Aan de ene kant voldoen we dus aan de Europese wettelijke kaders. Maar als je kijkt naar de adviezen van de Wereldgezondheidsorganisatie dan kan de luchtkwaliteit nog een stuk schoner als je gezondheidsproblemen wilt voorkomen.”

Vieze lucht gaat over grenzen

Het verbeteren van de luchtkwaliteit in Nederland hebben we niet volledig in eigen hand. Voor tweederde ontstaat de luchtvervuiling in ons land op lokaal en nationaal niveau. Voor een derde komt vervuilde lucht overwaaien uit het buitenland, bijvoorbeeld uit het industriële Ruhrgebied. Netto blijft Nederland ‘exporteur’ van vervuilde lucht: er waait meer met name door intensieve veehouderij en zware industrie veroorzaakte luchtvervuiling over de grens dan de andere kant op.

Lees ook: 38 procent van de Nederlanders voor extra Gronings gas, volgens Jetten laatste redmiddel

Best beschikbare techniek

Om de luchtkwaliteit in Nederland te verbeteren moeten we onder andere kijken naar het vergunningsaanvraagproces voor bedrijven. “Bedrijven doen een aanvraag bij de overheid om een bepaalde hoeveelheid vervuilende stoffen uit te stoten”, legt Brouwer uit. “Dit gaat op basis van BBT: best beschikbare technieken.” Anders dan het woord doet vermoeden gaat dit niet letterlijk om de best beschikbare techniek. “BBT is de technische maatstaf waarvan de EU heeft bepaald dat die redelijkerwijs verwacht mag worden van een Europees bedrijf. Het is eigenlijk een minimum.”

Meer uitstoten

Hierdoor ontbreekt voor bedrijven de noodzaak om het beter te doen dan wettelijk noodzakelijk. Daarbij loopt de vaststelling van de BBT een stuk trager dan technologische vooruitgang. BBT worden slechts eens in de zoveel jaar vernieuwd. Het vergunningsaanvraagproces wordt bovendien vaak uitbesteed aan adviesbureaus. Deze vragen over het algemeen meer ‘uitstootruimte’ aan dan de klant strikt genomen nodig heeft. Bedrijven kúnnen dus wel beter presteren, maar huidig beleid moedigt dat niet direct aan.

Lees ook: Europa bouwde recordaantal windmolenparken in 2021, maar blijft mijlenver van Green Deal-doel

Luchtkwaliteit en fossiele brandstoffen

Het verbeteren van de luchtkwaliteit en het verlagen van broeikasgassen zijn twee kanten van dezelfde medaille. Bij het verbranden van fossiele brandstoffen komt namelijk zowel koolstofdioxide als stikstofoxiden en fijnstof vrij. Door de uitstoot van de fossiele industrie te verlagen, verminderen we dus CO2-uitstoot en luchtverontreiniging.

Brouwerij wordt klimaatneutraal

Een verbetering van de luchtkwaliteit en daarmee de leefomgeving vraagt van organisaties dat ze verder kijken dan de wettelijke kaders. Daarvoor zijn samenwerkingen nodig tussen het bedrijfsleven, de wetenschap en lokale overheden. Zo verkende in 2011 HEINEKEN Nederland Supply (HNS), de tak van de bierbrouwer die produceert voor Nederland en exporteert naar 150 markten wereldwijd, de mogelijkheid voor een klimaatneutrale brouwerij in Zuid-Holland. De aanleg van een windpark was daarvoor een goed begin. “Maar al snel werd op directieniveau duidelijk dat dit nooit ging lukken zonder hulp van de omgeving”, vertelt Jan Kempers, duurzaamheidsconsultant en destijds manager duurzame ontwikkeling bij HNS. “Toen hebben we onderzocht hoe omwonenden ook kunnen profiteren van zo’n windpark.”

Lees ook: Groen uit gerenoveerde wijken krijgt tweede leven: ‘Struikroven moet de norm worden’

Landbouw, biogas en duurzame scheepvaart

Uiteindelijk was het windmolenplan aanleiding voor HNS om meer thema’s in de regio op te pakken om duurzaamheid te stimuleren. Zo konden lokale boerderijen gebruik maken van restproducten uit de brouwerijen, wordt nu biogas afgenomen van een afvalwaterzuiveringsbedrijf in Den Bosch als groene energie voor het brouwerijproces, en onderzocht het met logistieke partners de mogelijkheid om de containerschepen die voor HNS het bier naar de havens vervoert elektrisch te maken. Dit laatste leidde tot de oprichting van een nieuw bedrijf: Zero Emission Services.

Groene Cirkels

“De provincie Zuid-Holland was erg gecharmeerd van onze lokale aanpak”, aldus Kempers. “Samen zijn we toen naar de Universiteit van Wageningen gestapt om onze methodiek te concretiseren.” Daaruit is het programma Groene Cirkels ontstaan: een uitgebreid netwerk van innovatieve bedrijven, kennisinstellingen, overheden en maatschappelijke organisaties die op lokaal niveau aan duurzame en circulaire oplossingen werken.

“In 2030 hebben we de ambitie om wereldwijd net zero te worden in onze eigen productie en in 2040 binnen de gehele waardeketen”, zegt Jan-Willem Vosmeer, manager sustainable development van HEINEKEN. "Als je kijkt naar onze totale CO2-voetafdruk dan zit het gewicht niet zozeer in onze brouwerijen (scope 1 en 2), maar daarbuiten. Bijvoorbeeld in landbouw, verpakkingen en transport (scope 3). Daar heb je niet direct controle over. Je hebt gezamenlijke inspanning nodig met leveranciers en andere partners om hier verbetering te behalen. Daar is de Groene Cirkelmethode een goed voorbeeld van. Maar we zoeken die samenwerking ook op internationaal niveau, bijvoorbeeld met onze leveranciers van koelsystemen.”

Suikerbieten en frites

Inmiddels worden de principes van Groene Cirkels die HNS en zijn partners ontwikkelden toepast door andere bedrijven. Zo werkt Cosun Beet Company (vroeger Suikerunie) samen met Naturalis en provincie Noord-Brabant aan een circulaire suikerbietenketen en bouwt Zuivelfabriek De Graafstroom met onder andere de WUR aan een duurzame frietketen.

Kijk over eigen schutting

Het zijn precies de aanpakken die nodig zijn om boven de wettelijke minima uit te stijgen, denkt Brouwer van de provincie Zuid-Holland. “Een enkel bedrijf kan wel verduurzamen, maar als dat betekent dat elders een milieuprobleem groter wordt, gaan we er als geheel op achteruit.” Brouwer roept bedrijven dan ook om over hun eigen schutting heen te kijken. “Welke andere partijen zitten in mijn ecosysteem? Wat zijn onze gezamenlijke problemen en hoe kunnen we elkaar benutten?”

“Het is altijd makkelijker om je eigen bedrijf te verduurzamen, dan een hele omgeving”, zegt Kempers. “Dus voor sommigen schrikt het af als je van een klein probleem, een grensoverschrijdend probleem maakt. Maar uiteindelijk zul je merken dat door het sluiten van partnerschappen je eigen opdracht makkelijker wordt. Bovendien heb je samen met anderen meer slagkracht. Heb het lef om je hand uit te steken naar anderen.”