Kan Nederland digitaal knooppunt van Europa worden met duurzame datacenters?

Onze datahonger wordt alleen maar groter. We Teamsen, Googelen, streamen, gamen, Facebooken en TikTokken wat af. Bijna alle Nederlanders hebben toegang tot internet en 86 procent zit dagelijks online. Daar zijn veel datacenters voor nodig en die verbruiken volgens het CBS inmiddels 2,8 procent van alle stroom. Wereldwijd is dat ergens tussen de 0,9 en 1,3 procent. Dat is net zoveel als in 2010, terwijl het internetverkeer sindsdien met 440 procent toenam. Ze worden dus zuiniger. Maar als we niets doen verbruiken ze in 2030 al 5 procent van alle stroom in de wereld.

Lees hier meer over het datagebruik voor bitcoins

Moratorium

In het coalitieakkoord van eind vorig jaar zegt het kabinet dat Nederland het digitale knooppunt van Europa moet worden. Tegelijk staat in het akkoord dat hyperscale datacenters een onevenredig groot beslag op de beschikbare duurzame energie leggen. Daarom gaat het kabinet strengere criteria stellen voor de bouw van dit soort centra. De noodzaak daarvan werd nog eens pijnlijk duidelijk na de protesten tegen het hyperscale datacenter dat Facebook (Meta) in Zeewolde wilde bouwen. Klimaatactivisten van Extinction Rebellion (XR) bezetten daarbij zelfs het gemeentehuis. Hierna blies Facebook zijn plannen af en kondigde minister Hugo de Jonge tot eind dit jaar een moratorium af voor hyperscale datacenters. De stop geldt voor centers die groter zijn dan 10 hectare en meer dan 70 megawatt elektriciteit gebruiken.

Wassen neus

Dat moratorium is een wassen neus, stelt Michiel Verkroost, directeur duurzaamheid van internationaal advies- en ingenieursbureau Arup. “Die 70 megawatt en 10 hectare zijn een arbitrair getal. Dus wat gebeurt er nu? Het wordt 69 megawatt en 9,9 hectare. Dan zetten ze twee van dat soort datacenters naast elkaar en dan is het geen hyperscale mee”, stelt hij.

Regie pakken

Wat er dan wel moet gebeuren? De overheid moet de regie pakken, alle aanwezige digitale expertise bundelen, in overleg met alle bedrijven en andere betrokkenen een duidelijk beleid uitstippelen en duurzame eisen aan datacenters stellen, schrijft Arup in een stuk dat het aan het kabinet en de Tweede Kamer heeft gestuurd. Alleen dan kan Nederland de digitale hub van Europa worden. Het advies- en ingenieursbureau was de afgelopen jaren betrokken bij verschillende datacenterprojecten in steden als Madrid, Frankfurt en Amsterdam en weet als geen ander wat er bij de ontwikkeling en de bouw van hyperscales komt kijken.

Niet aan lokale overheid overlaten

Volgens Verkroost liet de discussie tussen de centrale en lokale overheid voor de vestiging van een datacenter duidelijk zien dat er een gebrek aan regie is. “Mag je van een lokale overheid verwachten dat ze een dergelijke impactvolle beslissing kunnen nemen als het gaat over projecten van deze schaal? Zijn zij in staat om het totaal te overzien? Dat probleem geldt eigenlijk voor alle grote projecten. Of het nu een datacenter is, een batterijenfabriek voor elektrische auto’s of grote chemiesites als Chemelot. De overheid moet de regie nemen en alle partijen betrekken in de besluitvorming. Of het nu gaat om een ontwerper, een aannemer, een kennisinstituut of de overheid”, zegt hij.

Kennis vergroten

Op dit moment ontbreekt het bij het kabinet aan kennis en Verkroost vindt dat marktpartijen en kennisinstituten een rol hebben die kennis te vergroten. Bij het schrappen van het ministerie van VROM is er nauwelijks meer nagedacht over ruimtelijke ordening op landelijk niveau. Ook niet over de inrichting van de digitale infrastructuur. “Dat moet op landelijk niveau bekeken worden. Digitale knooppunten zijn niet op regionaal niveau te regelen”, zegt Verkroost. “Die zitten nu in Amsterdam en Den Haag, maar in Groningen komt er ook een kabel aan land. Je wilt toch dat alles met elkaar verbonden wordt?”

Geen goed onderzoek

Het ontbreken van kennis is ook een van de knelpunten die het Rathenau Instituut noemt in zijn rapport ‘Beter beslissen over datacentra’, dat het in april 2022 uitbracht. Het rapport onderzoekt de maatschappelijke betekenis van datacentra en de besluitvorming over hun vestiging en doet diverse aanbevelingen. Bijvoorbeeld om de digitale infrastructuur te benaderen als een nutsvoorziening, net als het elektriciteitsnetwerk. Een van de auteurs is Prof. dr. ir. Rinie van Est van de TU Eindhoven. “Als je mij de vraag stelt: hoe belangrijk zijn datacenters?, dan is het simpele antwoord: dat weten we niet, want daar is nooit goed onderzoek naar gedaan”, zegt hij. “We leven in een digitale economie, dus zijn ze belangrijk. Maar hoe groot die sector moet worden en hoe die ingericht moet worden, daar is veel te weinig zicht op.”

Kennis en informatie verzamelen

Een van de aanbevelingen uit het rapport is dan ook dat er een onderzoeksprogramma moet komen, in lijn met het advies van Arup dus. Pas als alle benodigde kennis en informatie voorhanden is kan Nederland een publieke discussie over datacenters voeren en kan het kabinet beleid voor een digitale infrastructuur maken. “Over de financieel-economische betekenis, de impact op de water- of energievoorziening; over al die kwesties is er een gebrek aan kennis. Die kennis moet je bij elkaar halen en daar heb je een onderzoeksprogramma voor nodig”, aldus Van Est. “Er wordt tot nu toe vooral politiek-economisch naar gekeken. Dit is goed voor Nederland, dus laat maar komen. Dat was tot nu toe allemaal goed geregeld, van landelijk tot lokaal niveau. Maar er is nooit de vraag gesteld: is dit wel maatschappelijk verantwoord? Die bredere discussie is nooit gevoerd.”

Meeste data voor export

Het rapport van het Rathenau Instituut werd door minister van Economische Zaken en Klimaat Micky Adriaansens en de Tweede Kamer omarmd. Alle partijen zijn het erover eens dat er meer landelijke regie moet komen over de bouw van grote datacenters. Ook moet de vraag beantwoord worden hoe duurzaam die zijn. Dat begint volgens Van Est bij de vraag over nut en noodzaak. “Dat ze zo duurzaam mogelijk moeten zijn, daar is iedereen het over eens. Maar het is nog maar de vraag of we al die datacenters hier moeten hebben. De meeste data is voor de export, net zoals de meeste landbouwproducten voor de export zijn. Dat hoeft niet perse een probleem te zijn, maar daar moet je wel over praten. Trekken we het dat we het digitale knooppunt van Europa worden? Zomaar zeggen ‘laat maar komen’ is te simpel. Om die discussie te voeren heb je kennis nodig”, zegt hij.

Passen binnen planetaire grenzen

Dat sluit aan bij de standpunten van Guus Dix. Hij is universitair docent aan de Universiteit Twente (UT) en klimaatactivist voor Extinction Rebellion (XR). In die laatste rol was hij een van de bezetters van het gemeentehuis van Zeewolde. Een duurzaam datacenter is volgens Dix een contradictio in terminis. "Ze kunnen zelf wel zeggen dat ze groen of duurzaam zijn, maar dat is vaak vanuit het bedrijf zelf gedacht. Niet vanuit het publieke belang. De hoofdvraag is ook niet of een datacenter zo duurzaam mogelijk gebouwd kan worden. De vraag is of de groene ambities van Big Tech-bedrijven als Google, Meta en Microsoft wel passen binnen de schaal van ons land en binnen onze planetaire grenzen”, zegt hij.

Lees hier meer over datacenters die draaien op groene waterstof

Ze vergroten watertekort

Volgens Dix is het water- en energieverbruik te groot om datacenters duurzaam te noemen. "Ze hebben vooral water nodig om te koelen bij hittegolven, maar dan kampt Nederland juist met de grootste watertekorten en is het water nodig voor andere doeleinden”, zegt hij. Koeling met lucht en afvoer van restwarmte waardoor minder koeling nodig is zijn mogelijke oplossingen en worden al toegepast, maar niet bij de grootste centers. "Die staan vaak in het buitengebied, ver van woningen om te verwarmen, en dan is zo’n oplossing te duur”, stelt Dix.

Woningen niet van het gas

Hetzelfde geld voor de groene stroom die datacenters gebruiken. Daarmee treedt een verdringingseffect op, want soms slurpen ze de energie van een heel wind- of zonnepark op. "We moeten onze totale energievraag juist naar beneden brengen. We hebben nog acht tot tien jaar de tijd om fossiele brandstoffen uit te faseren en over te stappen op hernieuwbare energie. Als hyperscale datacenters alle groene energie claimen kunnen heel veel woningen niet van het gas af en schiet je je doel voorbij.”

Geen digitale hub

Andere nadelen zijn volgens hem de verdozing van het landschap, de verdringing van landbouwgrond en de toenemende netcongestie bij het aansluiten van datacenters. Waarom zouden die voorrang krijgen, terwijl distributiecentra met zonnedaken en wind- en zonneparken moeten wachten? "Nederland hoeft ook helemaal niet de digitale hub van Europa te worden”, stelt Dix. "Ik ontken niet dat we digitalisering nodig hebben, maar niet alles kan nu eenmaal binnen de planetaire grenzen. We maken gebruik van veel diensten van de grote tech-bedrijven. Als het doel van online vergaderen is om minder te vliegen, prima. Maar als we én meer online vergaderen, én meer gaan vliegen, én meer druk op ons energiegebruik leggen, wordt er geen publiek doel mee gediend.”

Hij vindt dat de wereld zijn datahonger moet en kan terugdringen, waardoor er ook minder datacenters nodig zijn. Het meeste dataverkeer van Google en Facebook wordt bijvoorbeeld gebruikt voor marketing, advertenties en het verzamelen van klantgegevens via cookies. “Dat is hun verdienmodel en daar hebben ze datacenters voor nodig. Maar het is nog maar de vraag of die dus strikt noodzakelijk zijn.”

Maximum watergebruik en restwarmte verplicht

Het besef dat ook duurzame datacenters niet zo groen zijn begint nu ook door te dringen tot de Tweede Kamer. Sinds Zeewolde worden hierover diverse moties ingediend. Bijvoorbeeld de motie van CU-kamerlid Pieter Grinwis die begin oktober werd aangenomen. Die eist van het kabinet en andere overheden dat er een maximum wordt gesteld aan het verbruik van drinkwater door grote datacenters en dat het gebruik van restwarmte verplicht wordt. Aanleiding was het feit dat het hyperscale datacentrum van Microsoft in de Wieringermeer in 2021 ruim 84 miljoen liter drinkwater heeft gebruikt voor koeling, terwijl Microsoft eerder stelde slechts 12 tot 20 miljoen liter nodig te hebben. Dat kan niet in tijden van schaarste, stelt Grinwis. Ook het hergebruik van restwarmte is daar tot nu toe niet gelukt.

Denk na

Bij andere datacenters lukt dat al wel. Zo levert Equinix in Amsterdam de restwarmte van zijn AM4 datacentrum aan warmtenet MeerEnergie, waar onder meer 5000 woningen op worden aangesloten. In de polder is dat ingewikkelder. Volgens Van Est van het Rathenau Instituut kun je restwarmte wel verplicht stellen, maar is dat niet 1,2,3 geregeld. “Daarom moet je nadenken over welke digitale infrastructuur je wilt in Nederland en hoeveel datacenters je wilt”, zegt hij. Hetzelfde geldt voor groene stroom, waarvan ze een steeds groter deel opslokken. “Dat datacenters zeggen: wij gebruiken groene stroom is hartstikke goed. Maar groene stroom is een schaars goed. We hebben in Nederland schaarse ruimte. Hoeveel groene stroom kunnen we produceren? En hoeveel datacenters passen daarbij? Daar moet je onderzoek naar doen voordat je er iets zinnigs over kunt zeggen”, zegt hij.

Duurzame eisen stellen

Ook Arup pleit ervoor duurzame eisen aan datacenters te stellen. Ons datagebruik wordt niet minder en de bouw van meer datacenters is daarom onvermijdelijk. Om dat in goede banen te leiden moet de overheid eisen stellen op het gebied van duurzaam energiegebruik, hergebruik van restwarmte, biodiversiteit, circulair bouwen en klimaatadaptatie. Verkroost: “Die bedrijven hebben voldoende financiën om wat te doen en die willen dat ook. Zo lang maar duidelijk is wat ze moeten doen. Wij moeten dus tegen datacenterpartijen zeggen: je mag je hier in Nederland vestigen, maar: je moet groene energie gebruiken en die bij voorkeur zelf opwekken. Het moet circulair gebouwd worden en alles moet hergebruikt worden. Van de rekken voor de servers tot de gebouwen zelf. Ook kun je eisen stellen aan watergebruik en bekijken hoe je op een goede manier de restwarmte kunt gebruiken. De infrastructuur om de warmte van het datacenter naar woningen in wijken te krijgen is er vaak niet. Die verantwoordelijkheid ligt nu bij de gemeentes. Ook daarin moet de overheid meer regie nemen, gemeenten helpen en mee-investeren in het netwerk. Ook grote datacenters zijn bereid daarin mee te investeren, maar daar heb je een bredere discussie voor nodig.”

Lees hier meer over het duurzaam maken van datacenters

Sentimenten in plaats van feiten

Arup denkt dat datacenters wel degelijk duurzaam kunnen zijn. Zo slurpt het datacenter van Microsoft in Middenmeer inderdaad veel groene stroom van het nabijgelegen windpark van Vattenfall op, maar niet alles. Verkroost: “Uiteindelijk wordt 55 procent van alle opgewekte energie gebruikt door Microsoft en gaat 45 procent naar omliggende woningen. Er was daar stroom over voor 400.000 huishouden en in het totale gebied eromheen staan slechts 250.000 huizen. Dus niet alles gaat naar één partij. Het verbruikte water wordt gerecycled, gereinigd en terug geloosd. Het gaat bijna schoner terug de natuur in. Daarom zeg ik: het kennisniveau over dat soort gebouwen is onvoldoende. Dan ga je over sentimenten praten.”

Alle tech-bedrijven hebben volgens hem ook duurzame doelstellingen en hebben zich gecommitteerd aan de VN-doelen en de klimaatafspraken van Parijs. Google, Microsoft en Meta; ze willen allemaal klimaatneutraal of zelfs CO2-negatief worden. “De databedrijven verduurzamen zelf en vinden dat een belangrijk punt en ontwikkelen dat constant door. Het zijn niet voor niets innovatiebedrijven”, zegt hij.

Nieuwe acties

Extinction Rebellion blijft zich verzetten tegen de bouw van nieuwe datacenters. De klimaatactivisten hadden succes met hun protesten in Zeewolde. “In elk geval hebben we voor elkaar gekregen dat het nu een publiek debat is geworden”, zeg Dix. Het afgekondigde moratorium geldt niet voor twee plekken in Nederland: De Eemshaven van de gemeente Het Hoge Land, waar Google een datacenter heeft, en de gemeente Hollands Kroon, in de kop van Noord-Holland, waar Microsoft een nieuw datacenter gaat bouwen. Op die laatste gemeente gaat XR nu zijn pijlen richten. De eerste actie is al geweest. Zondagavond 11 september beplakten klimaatactivisten de voordeur van het voormalig gemeentehuis en riepen de gemeenteraad op om niet in te stemmen met de bouw. Daartoe is al een jaar geleden besloten, maar de nieuwe gemeenteraad telt meer tegenstanders van het datacenter dan toen. "Het is dus nog maar de vraag of het doorgaat”, aldus Dix.