Opinie: We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt

Onze huidige omgang met de aarde is onhoudbaar, daar is een overgroot deel van de klimaatwetenschappers en ook de politiek het over eens. Maar wat is die ‘huidige omgang’ precies? Welke manier van denken ligt ten grondslag aan de manier waarop we de afgelopen eeuwen met de aarde zijn omgegaan? Als we ons wereldbeeld niet kennen, zijn we gedoemd om de fouten van het verleden te herhalen. Wie op zoek gaat naar zelfkennis in ons denken over natuur komt al snel uit bij de kennisleer van een van de kernfiguren van de Europese moderniteit: René Descartes. Hij scheidde het denkende subject van het berekenbare object. De mens denkt en de natuur is een berekenbare uitgebreidheid. Het is aan de mensen om meesters en bezitters, maîtres et possesseurs, van de natuur te worden. De moderne houding zou je aan de hand van drie hardnekkige denkgewoontes kunnen duiden.

1. De mens staat los van de natuur

Of het opwarming van de aarde of verlies van biodiversiteit is; er is iets mis met ‘de natuur’. Het domein van ‘de natuur’ lijkt een ander domein te zijn dan het domein van de mens, het denkende subject. Bovendien lijkt die ‘natuur’ passief te zijn: de mens handelt, de natuur ondergaat.

2. De mens berekent de natuur

Er is maar één taal om over dat ‘buiten’ te praten, dat is een kwantificerende taal. De aarde mag niet meer dan 2 graden opwarmen, de biodiversiteit moet voldoen aan een minimumpercentage van oorspronkelijke natuur.

3. De mens beheerst de natuur

De verhouding waarin het subject, de mens, gescheiden is van het object, de (meetbare) natuur, is een instrumentele. We beheersen de natuur en kunnen die aanwenden voor ons eigen nut.

Dat deze manieren van denken aan vervanging toe zijn, zullen veel mensen beamen, maar het valt nog niet mee om een realistisch alternatief te verwoorden. Tegen alledrie de gedachtes valt echter het nodige in te brengen.

1. ‘Natuur’ bestaat niet

Allereerst: het is een evident misverstand dat er zoiets als een ‘natuur’ bestaat. ‘Natuur’ is niet een homogeen en afgesloten ‘daarbuiten’ met een hek erom. Het leven op aarde is een complex samenspel waarbij de mens bij de rest van het leven is inbegrepen. Dat betekent twee dingen. Ten eerste: ons handelen heeft gevolgen. Maar belangrijker nog: we zijn niet de enigen die handelen. We zullen rekening moeten houden met een actieve aarde, niet met een passieve natuur. En klimaatverandering is niet een probleem waar we van achter een beschermde muur naar kijken maar óns probleem: onze bestaansgrond transformeert.

2. Voorbij kwantificering

Een tweede misverstand is dat een kwantificerende taal de enige, neutrale toegang tot de werkelijkheid biedt. Een kwantificering van ‘natuur’ is echter geen neutrale weergave maar een menselijke constructie. Feiten spreken nooit voor zich. Het ecologiedebat is geen kwestie van zuivere exacte wetenschap. Welke ‘biodiversiteit’ is bijvoorbeeld het beschermen waard en waarom vinden we dat? Het gevaar van een monopolie van exacte taal in het ecologiedebat is dat het streven naar een gekwantificeerde werkelijkheid een doel op zich wordt, terwijl de fundamentele vragen naar ons leven te midden van ander leven niet meer worden gesteld.

Bovendien heeft de kwantificerende benadering een ander gebrek. Een duurzame omgang met de aarde vraagt om een gevoel van betrokkenheid, een gevoeligheid voor de aarde. De filosoof Bruno Latour verwoordt het in het boek Oog in oog met Gaia als volgt: “Op de minste terroristische aanslag reageren we massaal, maar we beginnen verveeld te geeuwen bij het bericht dat wij de aanstichters zijn van de zesde extinctie van soorten op aarde. Nee, reactiviteit en gevoeligheid, daar gaat het om.”

3. Van beheersen naar anticiperen

De derde denkomslag gaat om het loslaten van de houding van beheersing. Als we de wereld niet meer als voorraadschuur willen gebruiken, moeten we ook van de instrumentele relatie tot ‘natuur’ af. We moeten de illusie loslaten dat we op de bestuurdersstoel zitten en erkennen dat we een veel meer bescheiden plaats hebben. Voorbeelden van die bescheidenheid zijn ‘nature based solutions’, ecologiemaatregelen waarin met ander leven wordt samengewerkt en waarin bijvoorbeeld CO2 in veen wordt opgeslagen.

De huidige ecologische problemen vragen om verstandig beleid. Niet om in het wilde weg ‘duurzaam’ te handelen maar om te handelen met zelfkennis en creativiteit. Het vraagt om een nieuw, ecologisch, denken geleid door Einsteins geijkte spreuk: we kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt.

Marcus van Toor studeerde in augustus af aan de VU Amsterdam. Zijn scriptie was getiteld 'Inspelen op de ecochaos: op zoek naar een nieuwe verhouding tot ecologie'. het betrof een filosofisch onderzoek naar de huidige ecologische problemen.

Het Betoog

Change.inc waardeert de betrokkenheid van lezers en toekomstmakers zeer. Ook een opinieartikel aanleveren voor de rubriek ‘Het betoog’? Stuur de bijdrage naar hoofdredacteur Roy op het Veld: roy@change.inc. Het artikel moet een wezenlijke bijdrage leveren aan het debat en iets toevoegen aan wat al eerder op Change.inc verschenen is. De redactie beslist over plaatsing.