Jonge milieuactivist Melati Wijsen gaat de dialoog aan in bestuurskamers: 'Je kan geen zaken doen op een dode planeet'

Melati Wijsen, half-Indonesisch en half-Nederlands, is uitgegroeid tot een van de bekendste Aziatische milieuactivisten. Het tijdschrift TIME heeft haar en haar zus in 2018 opgenomen in de lijst met meest invloedrijke tieners. Ze noemt zichzelf een changemaker (niet te verwarren met Today's Changemakers van Change Inc.). Ik spreek Wijsen op een bankje in het Amsterdamse Oosterpark. Haar agenda is vol; ze bezoekt de stad een paar dagen en loopt van bespreking naar bespreking. Toch maakt ze tussen de bedrijven door graag tijd om haar gedachten te delen. Over verandering, de rol van jongeren, de balans tussen optimisme en wanhoop, en haar gesprekken met CEO’s van bedrijven.

Hoe begon jouw carrière als milieuactivist?

“Ik ben opgegroeid op Bali, waar plasticvervuiling een erg zichtbaar probleem is. Mijn zus en ik wilden daar iets aan doen en we wilden niet wachten tot we ouder waren. We ontdekten dat er in veertig landen een verbod gold op plastic tasjes die bedoeld zijn voor eenmalig gebruik. Zo’n verbod wilden wij op Bali ook. We hebben daarom in 2013 de campagne ‘Bye Bye Plastic Bags’ opgetuigd, en daarna volgde een heel lang proces. We hebben ons vooral gericht op informatievoorziening door middel van flyers en workshops. Uiteindelijk hebben we het verbod in 2019 voor elkaar gekregen. Dat liet zien dat verandering mogelijk is dankzij de kracht van mensen en organisaties. Nu, inmiddels tien jaar later, ben ik bezig met het inspireren en helpen van jonge mensen om net als ik een changemaker te worden.”

Hoe doe je dat?

“In 2020 heb ik YOUTHTOPIA opgericht. Dat is een on- en offline platform waar jonge mensen van elkaar kunnen leren om verandering teweeg te brengen. 2020 was het jaar dat de wereld instortte, en ik merkte dat mensen hunkerden naar een manier om informatie te vergaren over hoe ze iets konden bijdragen aan de echte wereld. Inmiddels is YOUTHTOPIA uitgegroeid tot een netwerk van jonge changemakers die allemaal hun eigen projecten hebben en hun ervaringen delen met studenten. Dat doen ze in de vorm van masterclasses, mentorschappen en workshops.”

“Ik had gewild dat er zo’n platform was toen ik met mijn zus begon aan ‘Bye Bye Plastic Bags’. Het is voor jongeren best intimiderend om te beginnen met verandering. Ze hebben bijvoorbeeld het idee dat je zo openlijk activistisch moet zijn als Greta Thunberg en de hele tijd op pad moet zijn. Maar het mooie van YOUTHTOPIA is dat we laten zien dat er zoveel manieren zijn om verandering teweeg te brengen, of je nou een schrijver, muzikant of politicus bent.”

De jonge generatie aan het woord

Jonge mensen vormen de rode draad door het werk van Wijsen. Ze wil als versneller van verandering haar ervaringen delen met jongeren om ervoor te zorgen dat ze effectief hun zorgen kunnen uiten en die om kunnen zetten in concrete acties.

Hoe zie jij de rol van jonge mensen in de strijd tegen klimaatverandering?

“Vooral als accelerator. CEO’s zien klimaatverandering als een moeilijke rekensom, terwijl mijn generatie er juist de eenvoud van inziet. Jonge mensen worden namelijk niet belast door hun ego, geld of politieke status. Het is onze rol om dat duidelijk te maken in de boardrooms van bedrijven.”

Je hebt ooit gezegd dat je vroeger vaak werd gezien als ‘het schattige meisje met grote plannen’, terwijl schattig zijn niet je doel was. Hoe heb je dit kunnen omdraaien?

“Het gebeurt nog steeds wel eens. Het hangt van de ruimte af, maar soms word ik nog steeds in het hokje geplaatst van het jonge Indonesische meisje met veel ambitieuze ideeën voor de toekomst. Maar het is wel grotendeels veranderd van ‘ach wat schattig’ naar ‘wat heb je te zeggen?’ Dat is te danken aan de vastberadenheid van mijn zus en mij. We gingen nergens heen tot de klus [het verbannen van plastic tasjes op Bali, red.] was geklaard. Het is tegenwoordig makkelijk om ergens snel heel enthousiast en gepassioneerd voor te worden. Maar het is juist van belang om een langetermijnvisie te hebben en door te blijven zetten tot het doel gehaald is. Daar ontbreekt het nog wel eens aan.”

Zeven jonge veranderaars aan het woord

In 2021 kwam haar film Bigger Than Us uit. In de film portretteert Wijsen zeven jonge activisten die elk op hun manier strijden voor verandering. De verhalen lopen wijd uiteen, van de 22-jarige Mary die gestrande migranten uit de oceaan tilt, tot de 25-jarige Rene die met zijn opgerichte nieuwsmedium verhalen over racisme en ongelijkheid de wereld in brengt.

Hoe kwam Bigger Than Us tot stand?

“We hebben met een team gezocht naar geschikte personen. De regisseur, Flore Vasseur, wilde absoluut geen armchair activists of mensen die zeggen dat het allemaal wel goed komt. We wilden juist verhalen over leven en dood. Mensen die elke dag wakker worden en hun leven riskeren voor de goede zaak. We begonnen met 88 personen en hebben de lijst uiteindelijk teruggebracht naar de zeven die in de film zaten.”

Zie hieronder de trailer van de film:

Optimisme versus hopeloosheid

Hoewel alle zeven jongeren een positieve verandering teweeg hopen te brengen, is het moeilijk om niet neerslachtig te raken van hun verhalen. Bijvoorbeeld Mary, die langs een gigantische berg afgedankte reddingsvesten loopt, het nalatenschap van honderdduizenden vluchtelingen. Ze scheurt er één open en laat zien hoe slecht de kwaliteit van het drijfmateriaal is. De wanhoop druipt uit haar ogen.

Herken je dat gevoel van wanhoop?

“Het is geen inspirerende film. Ik moet altijd lachen als mensen dat wel vinden. Dan vraag ik: was je wel wakker? Het is ook geen makkelijke film om te kijken. Je moet klaar zijn om geconfronteerd te worden met de ongemakken van de wereld. Maar aan de andere kant laat het ook de enorme hoeveelheid creativiteit, passie en liefde zien die jonge mensen kunnen hebben. In die zin is het wel een hoopvolle film.”

“Maar daar zit dan ook de crux van verandering teweegbrengen. Er zijn voortdurend pieken en dalen. Meer dalen dan pieken, zou ik zeggen. Je moet een balans kunnen vinden tussen wanhoop en optimisme. De grootste frustratie van jonge mensen is dat verandering niet snel genoeg gaat. Ik doe dit werk al tien jaar. Dat is fantastisch, maar soms denk ik ook: waarom al zo lang? Ik heb in die tien jaar genoeg persoonlijke dalen gehad. Altijd heb ik me dan gerealiseerd dat die komen omdat ik het doel uit het zicht ben verloren.”

Wat doe je om dat gevoel van wanhoop te overwinnen?

“Dan ga ik de natuur in. Dat herinnert me er namelijk aan waarvoor ik dit allemaal doe. Ook heb ik mezelf een regel opgelegd: als ik met zeshonderd CEO’s praat, moet ik ook met zeshonderd studenten praten. Dat houdt me in balans. Ik vind gesprekken met CEO’s heel interessant en ik leer er veel van. Maar het is ook frustrerend omdat ze klimaatverandering zien als de moeilijkste wiskundesom die ze ooit hebben gezien, terwijl wij jonge mensen het zo simpel vinden. Het is echt een uitdaging om dat over te brengen. Nu ik ouder ben, vind ik die uitdagingen leuk. Maar ik wil dan wel met studenten blijven spreken omdat ik daar ruim van blijf denken en ze me interessante vragen stellen.”

In gesprek met leiders

De gesprekken met CEO’s doet Wijsen steeds vaker. Eerder constateerde ze dat ze vaak wordt ingezet voor ‘youthwashing’, een term die ze zelf heeft bedacht. Bedrijven huren haar in voor een inspirerende speech om hun imago op te krikken, maar achter de schermen verandert er helemaal niets aan hun bedrijfsvoering. Daarom wil ze juist achter die schermen treden en met de leiders in gesprek gaan. Achter gesloten deuren, zonder dat er iemand meekijkt.

Hoe zien die gesprekken met CEO’s eruit?

“YOUTHTOPIA heeft een programma waarin jonge mensen in gesprek gaan met CEO’s over duurzaamheid. Dit is voor beide partijen heel leerzaam. We moeten namelijk af van het wijzen van vingers en het creëren van tegenstellingen. Dan pas kom je te weten dat mensen wel willen veranderen maar soms gewoon slecht geïnformeerd zijn, niet worden geïnspireerd of zelfs niet worden ondersteund in hun pogingen. Wie kunnen hier beter bij helpen dan jongeren? Maar dan moeten ze wel de kans krijgen.”

“Ik heb eens achter gesloten deuren gesproken met CEO’s over het prioriteren van de planeet boven winst. Ik denk dat ik twintig van hen meteen zag afhaken. Ze zeiden: ‘hoe kan je dit van ons vragen? Wij hebben aandeelhouders om rekening mee te houden!’ Rustig aan, vertel ik ze dan, we vragen jullie niet om holbewoners te worden. We vragen jullie alleen om slimmer zaken te doen op de lange termijn. Er zijn namelijk geen zaken op een dode planeet. Maar dat concept is soms nog moeilijk over te brengen. Daarom is de dialoog zo belangrijk. Als je buiten hun kantoor naar ze schreeuwt maar nooit met ze om de tafel wil zitten, dan komt die dialoog er niet.”

En de toekomst?

Tot slot dan. De vraag is verworden tot een groot cliché, maar desalniettemin interessant om van iemand als Wijsen te horen. Hoe kijkt ze naar de toekomst? Heeft ze hoop voor de uitdagingen die we moeten overwinnen?

In Bigger Than Us waarschuw je voor de gedachte dat technologie ons naar een duurzame wereld gaat helpen. Beschouw je technologie niet als een middel tegen klimaatverandering?

“Ik ben zeker niet tegen technologie. Het gaat om onze perceptie van hoe we uit deze situatie gaan komen. Die is momenteel nog te zwartwit. We denken dat er één oplossing gaat zijn die alles zal oplossen, maar dat is simpelweg niet zo. Er is niet één oplossing en ook niet één verantwoordelijke. Het vergt inzet van ons allemaal op onze eigen manier. Zoals António Guterres [Secretaris-generaal van de Verenigde Naties, red.] zei: we need everything, everywhere, all at once.”

Hoe hangt de vlag erbij na tien jaar verandering aansturen? Ben je optimistisch?

“Eerlijk gezegd, hangt dat van de dag af. Over het algemeen ben ik optimistisch omdat ik denk dat we geen andere keuze hebben dan optimistisch zijn. Maar als ik naar grote steden afreis, voel ik wel een grote loskoppeling van de natuur. Mensen zijn in een staat van comfort beland waardoor ze niet meer doorhebben dat ze onderdeel uitmaken van een natuurlijk systeem. Dat is ook de fundamentele reden dat we in deze rotzooi verwikkeld zijn geraakt. Het is makkelijker om een deel van jezelf kapot te maken, als je niet weet dat dit deel bestaat. Wanneer ik me dat realiseer, maak ik me wel grote zorgen. Ze hoeven natuurlijk geen bomen te gaan knuffelen, maar ik vraag me wel af hoe we die verbinding weer terug kunnen krijgen.”