De duurzame visie van Herman Wijffels: “Planet first”

Als u zegt, we hebben meer mensen nodig die holding the centre, dan zegt u eigenlijk, we hebben meer mensen zoals u nodig?

“Ik denk dat de wereld er niet slechter op zou worden als er nog een paar van mijn soort bijkomen (lacht). Nou ja, dat raakt eigenlijk een van de thema’s uit mijn boek ‘De Gulden Snede’. Dat we de verhouding tussen verschillende krachten die in de maatschappij werkzaam zijn, moeten bijstellen. Feminiene waarden zijn in opmars en verbonden aan zorg voor het leven in het algemeen. Dat hoort bij duurzaamheid.”

Wat drijft mannen dan, want als we mannen snappen, hebben we misschien de sleutel?

“Dan moeten we een stap terugzetten. Hoe is het universum ontstaan? Uit de big bang, een enorme, expansieve kracht. Als alleen die kracht er was geweest, zou die zo ver doorwerken dat die in het niets was verdwenen. Er is altijd een tweede kracht nodig die aan die initiële impuls een vorm geeft. De eerste is de masculiene kracht, de tweede de feminiene. En die tweede moet de eerste kracht binnen de grenzen houden. Mijn stelling is dat er met de Verlichting een enorme maatschappelijk groeikracht is vrijgekomen. Daar is onze cultuur uit voortgevloeid: het onverkort gaan voor je eigen belang, voor groei en voor geld… Het is de cultuur die zijn summum vindt in kapitalisme. Het is een kracht geworden die zichzelf heeft ondermijnd. Op het einde van de industriële tijd is masculiniteit toxisch geworden. Letterlijk. We vergiftigen ons leven. We zullen daarom naar een andere invulling moeten van dat economische systeem.”

Maar hoe gaan we dat doen?

“De mensheid is een van de meest succesvolle soorten op deze planeet. Doordat wij kunnen waarnemen, daarop kunnen reflecteren en vervolgens ook maatregelen kunnen nemen die een eind maken aan wat onhoudbaar is voor ons. Zo zijn we ook in het industriële tijdperk gekomen. Maar nu moeten die industriëlen opzijgeschoven worden door nieuwe mensen die op een andere manier met aardse bronnen het leven vormgeven. Daar zijn hele belangrijke stappen voor gezet, die tot uiting kwamen in drie belangrijke acties in 2015. We hebben de SDG’s vastgesteld, het Akkoord van Parijs gesloten en er is in datzelfde jaar een document verschenen, waarin de filosofische, ethische grondslag van die twee genoemde akkoorden staan opgeschreven: de encycliek van paus Franciscus, Laudato Si, die gaat over de zorg voor ons gemeenschappelijke huis. Dat is het programma voor op zijn minst de komende drie of vier decennia, zo niet voor de rest van deze eeuw.”

Maar de Millenniumdoelen, voorafgaand aan de SDG’s, zijn niet behaald.

“Ze zijn niet in alle opzichten gerealiseerd, maar als je daar een analyse van maakt, in zeer grote mate wel.”

En de SDG’s zijn eigenlijk nog vrij onbekend.

“In Nederland is het fout gegaan, omdat de Nederlandse politiek, Mark Rutte voorop, heeft gedacht, ja, die Millenniumdoelen zijn voor ontwikkelingslanden dus de SDG’s ook. Onze coördinator SDG is ondergebracht bij Buitenlandse Zaken, onder ontwikkelingssamenwerking. Maar de SDG’s gelden voor alle landen!”

En toch bent u optimistisch?

“Het belangrijkste van de SDG’s is, dat het - met het Akkoord van Parijs - een richtinggevend document is. Je ziet dat veel mensen ook in het persoonlijke leven zich bewust zijn van wat er aan de hand is. Dat zij bij elke beslissing die ze nemen zich afvragen: wat is het gevolg van wat ik nu beslis, wat ik nu koop, voor het geheel van het leven? Je ziet het aan het ontstaan van de energiecoöperaties, de nieuwe manieren van voedselproductie en hoe de consument daar rechtstreeks bij betrokken is, de groei van het sociaal ondernemerschap. Dus het ondernemerschap wordt niet iets dat bij grote bedrijven zit, maar wordt juist veel door mensen zelf vormgegeven. Het is een volgende golf van emancipatie. Het is het ontstaan van het planetaire bewustzijn.”

Is dat de naam voor de nieuwe era die komen gaat?

“Waar het over gaat, is te kijken naar de lange termijn, de krachten en talenten in dit land in te zetten om de weg in te slaan naar de nieuwe vormgeving van economie. In Amerika heb je de B-corps, als juridische vormgeving daarvan. En ook in Nederland zien we nu dat bij bedrijven begint door te dringen dat in de wereld zoals die nu is, de winstparameter onvoldoende richting geeft aan het functioneren van een leider.”

Er is meer in het leven dan winst alleen.

“Het gaat om shared value. Een onderneming is er niet alleen om winst te maken voor de aandeelhouders, maar primair om maatschappelijk een toegevoegde waarde te leveren voor het economische, het sociale en het ecologische leven. En de VNO NCW, als dé grote koepel van ondernemend Nederland, heeft dat concept aanvaard als uitgangspunt. Dat is geweldig!”

Met een vrouw aan het hoofd.

“Dat is niet toevallig.”

U heeft het over shared value, is true pricing daar een onderdeel van? Heeft de overheid hier een rol in? Om niet te spreken van de rol van de consument?

“Daar stel je eigenlijk een vraag naar het economisch systeem waarbinnen we leven. Vooraf[1]gaand aan de industriële tijd was alles georganiseerd rondom het verdienen van een plaatsje in de hemel. Toen zeiden ze, kunnen we ook iets verzinnen dat het op deze wereld zelf nog een beetje prettig wordt? Dat was de bepalende factor waarop we besloten te streven naar materiële vooruitgang. De onderliggende manier waarop dat gebeurde, was vrij ondernemerschap, om à volonté, ongelimiteerd, gebruik te maken van onze natuurlijke hulpbronnen, the commons. Maar die bronnen zijn uitgeput, vervuild, we maken zelfs misbruik van de publieke ruimte, ook een common om daar via facebook en twitter en wat al niet, verdienmodellen te ontwikkelen die in feite de democratie ondergraven.”

De democratie helpt uiteindelijk zichzelf om zeep.

“Bepaalde vormen van democratie worden gaandeweg onhoudbaar. De vrijheid, die eigenlijk een emancipatoire bedoeling had, is toegekend aan individuen en economische eenheden, en begint zichzelf tegen te werken. Dat is dus een gat in de economische orde. Dat vraagt om georkestreerde actie op overheidsniveau, maar het vraagt ook dat wij, als individuen en bedrijven, die elementen integreren. Weet je wat de letterlijke betekenis is van het woord economie? Dat is huishoudkunde! Het is je huis op orde houden, en dat huis van ons, dat is de aarde! Dus het is in de komende tijd: Planet first! Dat is ook de kernboodschap van die encycliek.”

De boel moet om.

“Eigenlijk is het zo helder als wat. We zijn daar zo ver van af gegaan. Omdat we in de vorige fase van menselijke ontwikkeling iets anders nodig hadden. Er zijn mensen die met die transitie bezig zijn en zeggen, eigenlijk was het heel dom dat we ooit fossiele energie zijn gaan gebruiken. Ik zet daar tegenover, die voorraden fossiele energie lagen in de aarde opgeslagen om ons te helpen ons te ontwikkelen tot het huidige niveau. Zodat we met de kennis en de mogelijkheden die we nu hebben, over kunnen schakelen naar een ander energiesysteem.”

Maar dat vergt van industriële bedrijven als Shell en KLM grote stappen.

“De mogelijkheden om overal naar toe te reizen zal door de huidige pandemie een grote klap krijgen. Het zakelijk reizen zal enorm teruggaan. Ik weet niet door welke kracht Covid wordt aangestuurd, maar mijn interpretatie van de maatschappelijke boodschap die achter corona zit, is dat we moeten leren om bij wat we individueel doen, rekening te houden met de ander en het andere, met de commons dus. Gezondheid is iets collectiefs. Het mondkapje is een fantastisch symbool van die boodschap. En: er is geen beter moment denkbaar om de pandemie te hebben dan deze. Want we hebben de technologie binnen handbereik om op afstand met elkaar te communiceren, en dat doen we ook en met succes.”

We bevinden ons eigenlijk nog steeds in een continue evolutie.

“En de volgende ronde is aan de orde. In de laatste 250 jaar hebben we natuurlijk kapitaal omgezet in financieel kapitaal. Van dat laatste hebben we nu een overvloed, kijk maar naar de rente: die is nul! Het was logisch om voorheen de schaarstefactor, kapitaal, in de drivers seat te plaatsen en in te zetten om dat grote project voor een beter leven vorm te geven. Maar nu zijn die omstandigheden omgedraaid. Dat betekent in feite dat het financiële kapitaal uit die drivers seat moet.”

Natuur is duur.

“Planet first, financieel kapitaal moet ingezet worden om dienstbaar te zijn aan mens en planeet. En dat is een proces dat in snel tempo aan het doorwerken is op de financiële markt, door middel van conscious capital. Op de kapitaalmarkten heb je een segment dat aan impactvol beleggen doet en de shared value benadering heeft. In de reguliere delen van de kapitaalmarkt zitten mensen te kijken naar deze grote maatschappelijke beweging en wat deze betekent voor de waarde van ondernemingen die in een bedrijfstak zitten waar de aarde wordt leeggeroofd. Als je kijkt naar wat er gebeurd is met de aandelenkoersen van de grote oliemaatschappijen, dan zie je dat terug.”

Gaan de ontwikkelingen wel snel genoeg? Als je de uitslag van de laatste verkiezingen ziet, staat de huidige tendens voor iets anders.

“Ja, daar vind je nog de mensen die zich bevinden in het bewustzijn dat hoort bij de industriële tijd.”

En dat zijn er best veel…

“Dat zijn er nog relatief veel. Dat klopt. Ik heb me ook wel verdiept in de tipping point theorie uit de natuurkunde. Het bekendste voorbeeld is dat water op een bepaald punt bevriest tot ijs. Maar die theorie is neergelegd op sociale processen en wat daar uitkomt is dat het omslagpunt ligt bij een kwart tot een derde van de populatie die je mee moet hebben om te kunnen veranderen. En daar behoren dan vaak toonaangevende figuren toe. Ik blijf hopen dat dat ook in Nederland gaat gebeuren. Vooralsnog ben ik blij met het Europese beleid, met de Green Deal en de manier waarop de Europese Centrale Bank wordt gemanoeuvreerd om het hele monetaire bestel dienstbaar te maken aan die omslag. Dat zijn hele belangrijke bewegingen.”

Wat is ervoor nodig dat er voldoende draagvlak komt, dat mensen die kant op willen?

“Het belangrijkste is dat mensen bereid zijn om die trits door te maken van waarnemen, reflectie en verandering doorvoeren. En dat je op basis van die drieslag jouw persoonlijke software herschrijft. Elk mens heeft een soort operating system waar hij op draait. Je reageert van daaruit bijvoorbeeld automatisch op gebeurtenissen.”

Hoe herschrijf je dat systeem?

“Dat gebeurt op grote schaal. Veel mensen doen dat in therapiesessies. Die worstelen met hun eigen leven en die voelen dat waar ze in zitten, niet bij ze past. Een van de bronnen waar ik me op baseer – dat loopt overigens via mijn echtgenote die Jungiaans filosofisch therapeut is – is Jung. Hij zegt dat de toekomst van de mensheid afhangt van de mate waarin mensen bereid zijn om de weg naar binnen te gaan. Om eerlijk in deze tijd te gaan staan.”

Hoe meer je naar binnen gaat, hoe beter je naar buiten komt.

“Voilà. Je kunt het ook bewustzijnsontwikkeling noemen. Jung noemt dat individuatie. Dat je niet individualistisch bent, maar dat je vanuit je eigen zijn kijkt wat jij kunt bijdragen aan de wereld en de ontwikkeling ervan. Dat is een cruciaal element. En dat leer je in het algemeen niet op school, maar veel meer in persoonlijke ontwikkelingstrajecten. Dat kun je bevorderen met kennis en met research, met onderwijsprogramma’s. Alleen is het op het moment zo dat de mensen die lesgeven, zelf zijn opgeleid op basis van de industriële operating systeemsoftware. Zij moeten dus zichzelf heruitvinden om in de eenentwintigste eeuw een serieuze bijdrage te leveren.”

Maar bij de mensheid is het vaak zo dat er een voordeel moet zitten aan de verandering, hoe ziet u dat?

“Er zitten twee hele grote voordelen aan. Je kunt een serieuze bijdrage leveren en op die wijze ook goed voor jezelf zorgen. Want dat betaalt dan meestal wel. En het is veel bevredigender. Waarom hebben oude fossiele bedrijven moeite om goede jonge mensen aan te trekken? Waarom is dat? Omdat ze niet meer voor die oude, smerige troep willen werken.”

Hoe kunnen bedrijven daar een rol in spelen?

“Ondernemerschap is een van de allerbelangrijkste energieën in de mensheid om nieuwe paden te bewandelen. Ik beschouw ondernemerschap als cruciaal voor de volgende release van de samenleving. De rol van de overheden is de context te creëren en dat gat te dichten in onze economische orde, door via regelgeving te zorgen dat het speelveld zodanig is dat we met onze financiële incentives niet de verkeerde kant op slaan. En vervolgens hebben we ondernemerschap nodig waarin dan die verhouding tussen masculiene en feminiene krachten in goede balans zijn.”

Wat is uw boodschap aan bedrijven?

“Concentreer je op het maken van producten en diensten waar mensen echt wat aan hebben. Waar een kwaliteitstempel bij hoort. Zorg dat je een methode ontwikkelt waardoor je ecologische voetafdruk omlaaggaat. Dat zijn de twee richtingswijzers waar het over gaat. Lever niet iets wat verkoopt, maar waarmee je het leven dient.”

U bent net aan uw tachtigste levensjaar begonnen, en u heeft veel gezien. Hoe blijft u alles vanuit de gunstige kant bekijken?

“Daar zijn twee redenen voor: hoop verloren, is alles verloren. Als je denkt, het wordt toch niks, dan is het klaar, wat loop je hier dan nog te doen? En ten tweede: ik heb de basale overtuiging dat als je hier toch bent, je er beter wat van kan maken. Het leven is een opdracht tot ontplooiing, om jouw vorm te vinden en dat te doen in relatie met wat je kunt bijdragen aan het bredere geheel. Overigens is ondernemerschap een fantastische manier om dat te doen. Je kunt ook een ondernemende ambtenaar zijn. Of arts. Ondernemend zijn is vooral een vernieuwende bijdrage leveren.”

Het gaat eigenlijk om meer mensen die, in uw woorden, holding the centre.

“Het is het overzicht houden. Als je paniekerig wordt en denkt, dit gaat nooit lukken, dan ontruim je het centrum. Maar als je het in de tijd zet, en je realiseert dat het tijd nodig heeft, en je duidelijk weet te vertegenwoordigen welke kant we op moeten, dat is holding the centre. Maar alleen zeggen is niet voldoende, je moet het ook voelen. Het gaat om authenticiteit. Vertrouwen uitstralen, dat het kan. En daarvoor moet je je binnenwerk doen. Als je in deze tijd niet je binnenwerk hebt gedaan, dan ben je niet klaar om in de buitenwereld de rol te spelen die nodig is.”

Kort gezegd, eigenlijk is het planet first, zorg goed voor jezelf en voor de aarde.

“Je eigen huis op orde. Als je daar de boel vernielt, dan doen we onszelf te kort. We kunnen niet gezond leven op een ongezonde aarde. Dat is wat ik bedoel met planetair bewustzijn. En dat is mijn missie in deze fase van mijn leven.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Change Inc. magazine. Wil jij het magazine ook lezen? Bekijk het hier.