Naar een herinrichting van samenleving en economie

Onderstaande tekst komt uit het verkiezingsprogramma van een grote partij in Nederland:

‘We moeten nadenken over waar we als samenleving voor staan en hoe we kunnen behouden wat ons dierbaar is. Zodra het weer beter gaat met het land, moeten we ervoor zorgen dat het niet alleen uit rapporten en ranglijstjes blijkt, maar dat mensen thuis het ook voelen. Dat het goed gaat met ons. Dat we de komende jaren met z’n allen weer uit de crisis klimmen, en niet alleen de happy few. En daarvoor moeten we ondernemers, middeninkomens en de publieke sector herwaarderen.’

Als ik u zou vragen te raden van welke partij deze tekst afkomstig is dan vrees ik dat niet iedereen de VVD zou noemen maar het is toch echt uit hun programma. Het goede nieuws is dat er kennelijk een breed gedeelde mening is dat we nog eens goed moeten kijken hoe de verhouding publiek-privaat er uit zou moeten zien. Andere partijen komen met vergelijkbare beschrijvingen en sommige zijn nog meer van de publieke zaak dan anderen maar uit de teksten gloort hoop dat een regeringsakkoord deze keer sneller tot stand zou moeten kunnen komen dan de vorige keer. Dat stemt hoopvol.

Fundamentele herijking van samenleving en economie

Het is weliswaar een mooie tekst maar ik vind het niet duidelijk genoeg. Het gaat namelijk niet om het versterken van de overheid sec, zoals verderop in de tekst van het VVD programma blijkt, maar om een meer fundamentele herijking van de wijze waarop we samenleving en economie op een goede manier met elkaar kunnen verbinden. De afgelopen 50 jaar was het gedachtengoed van Milton Friedman dominant. Plat geslagen was dat: de markt is het beste in staat om te komen tot welvaart voor ons allen, wel op een verantwoorde manier overigens, dat zei hij er uitdrukkelijk bij. 

Maar daarmee werd de weg geplaveid voor politici als Ronald Reagan en Margaret Thatcher die de weg baanden voor de markt op een manier die haar weerga niet kende. Privatiseringen sloegen de klok en ook in Nederland werd dat gedachtengoed bon ton en kreeg de overhand. Beursrecords waren het bewijs dat het een goed dogma leek. Aandeelhouders kregen meer rechten en bedrijven betaalden fabelachtige bedragen uit aan beloningen, dividenden en kochten massaal eigen aandelen in om daarmee de beurskoersen nog verder op te drijven.

Bijwerking en pijn van marktwerking

Zoals met elke slinger slaat die na een tijdje teveel door naar één kant. Dan worden niet alleen de bijwerkingen zichtbaar, maar gaat het ook echt pijn doen. Bovendien bleek de markt niet perfect. De financiële crisis in 2008 sloeg hard toe en de overheid moest met evenzeer fabelachtige bedragen vooral financiële instellingen redden van de ondergang. Het leek van korte duur maar onderhuids begon het verval steeds duidelijker vormen aan te nemen. De ongelijkheid nam steeds meer toe, het milieu kreeg het benauwd en het klimaat werd steeds warmer. De verzorgingsstaat werd de participatiemaatschappij en deze week constateerde het SCP fijntjes dat die de facto mislukt was.

Corona kwam en de scheurtjes in het economisch en maatschappelijk bestel werden gapende gaten en alweer moest de overheid massaal bijspringen, overigens niet altijd met evenveel succes. Geld voor bedrijven kwam er wel maar teststraten en de zorg wilde maar niet op orde komen. Genadeloos werden de tekortkomingen blootgelegd. Geen financiële buffers bij bedrijven, noch in de zorg, logistieke lijnen raakten verstopt, crisisplannen deugden niet, we bleken te zeer afhankelijk van China voor onze medicijnen en producten; we waren dus niet goed voorbereid, dit terwijl een pandemie al jarenlang in de nationale veiligheidsmonitor prijkt als zeer waarschijnlijk met een grote impact. Als ik bedrijven vraag of dit in hun scenario’s was opgenomen dan is het aantal keren dat ik ‘ja’ hoor op de vingers van één hand te tellen.

Earth Overshoot Day

Intussen lag Earth Overshoot Day, de dag dat we het rechtmatig aandeel in het beslag op onze natuurlijke hulpbronnen hebben opgesoupeerd, steeds vroeger. In Nederland was dat dit jaar op 13 mei. Steeds meer rapporten laten zien dat het klimaat toch echt opwarmt, neemt de strijd om zoet water en natuurlijke grondstoffen grotere vormen aan, nemen migratiestromen in omvang toe en worden slechts met grove middelen tegengegaan, en is de politieke verdeeldheid in de hele wereld eerder aan het toenemen dan aan het afnemen. Zie de ontwikkelingen in eigen land en in de Verenigde Staten.

Multilaterale organisaties staan onder druk, van NATO, WHO, UN, WTO tot ngo’s. Bovendien hebben we een monster gecreëerd in de vorm van het misbruik van onze persoonlijke data door Big Tech bedrijven die er schathemeltje rijk van worden en ons bovendien manipuleren waarmee we nu moeten leven met begrippen als ‘alternative facts’ en ‘fake news’. Veel redenen tot zorg ondanks dat we in samenwerking met de Verenigde Naties  de 17 Sustainable Development Goals hebben opgesteld, die we in 2030 bereikt zouden moeten hebben.

Samenleving eerst 

Het is dus tijd voor een reset. Niet een reset tussen publiek-privaat, nee een reset tussen economie en samenleving. Karl Polanyi schreef in 1944 ‘The Great Transformation’ en daarin stelde hij dat eerst de samenleving komt en daarna pas de economie. Dus, zonder een sterke samenleving geen gezonde economie. Dat is net wat anders dan het nu heersende paradigma, een sterke economie die nodig zou zijn om een gezonde samenleving te krijgen, zoals Friedrich Hayek en Friedman betoogden.

Daarmee moeten we het doel veranderen en die sterke samenleving bovenaan zetten. De rest volgt vanzelf. Als we dat doen dan krijgt de leefomgeving meer prioriteit, het klimaat wordt belangrijker, de energietransitie wordt ons aller belang, de ongelijkheid wordt schrijnend gevoeld want het voedt het ressentiment jegens de ‘elite’, vermeend of niet. We gaan dan beter nadenken over de generaties ná ons en de korte termijn verdwijnt naar de achtergrond ten faveure van de lange termijn. Immers, de generaties na ons verdienen ook een goed leven en welke (groot)ouder wil nu niet dat zijn of haar (klein)kinderen het net zo goed of nog beter krijgen dan zij zelf? Dus de samenleving komt eerst en daarna pas de economie en nee het BBP is niet de maat der dingen, dat is het welzijn van ons allen. Het is de hoogste tijd. Politiek neem uw verantwoordelijkheid.

Leen Paape is hoogleraar corporate governance op Nyenrode University

 

Het Betoog

DuurzaamBedrijfsleven waardeert de betrokkenheid van lezers en toekomstmakers zeer. Ook een opinieartikel aanleveren voor de rubriek ‘Het betoog’? Stuur de bijdrage naar hoofdredacteur Roy op het Veld: opinie@duurzaambedrijfsleven.nl. Het artikel moet een wezenlijke bijdrage leveren aan het debat en iets toevoegen aan wat al eerder op DuurzaamBedrijfsleven verschenen is. De redactie beslist over plaatsing.