Detlef van Vuuren: 'We falen als mensheid als we het klimaatprobleem niet oplossen'

Hij weegt zijn woorden nog zorgvuldiger dan gebruikelijk als het over het koolstofbudget gaat. Begrijpelijk, omdat hij meeschrijft aan een IPCC-rapport dat in stappen vanaf deze zomer wordt gepubliceerd.

En die rapporten van het klimaatpanel van de Verenigde Naties zijn gezaghebbend (IPCC staat voor Intergovernmental Panel on Climate Change). Overheid en bedrijfsleven baseren er beleid en strategie op. Zonder dramatisch te worden kun je zelfs stellen dat de leefbaarheid van de aarde hier in het geding is. Geen moment voor een vrijblijvende beschouwing, maar voor nauwkeurige formuleringen.

Lees ook: Drie bedrijven die het goede voorbeeld geven over klimaatverandering

De afgelopen jaren zijn er meerdere pogingen ondernomen om te bepalen hoeveel broeikasgassen we mogen uitstoten als we de klimaatverandering tot anderhalve graad of tot ruim onder de twee graden Celsius willen beperken. En die schattingen variëren vanwege belangrijke vragen die eraan ten grondslag liggen. Zoals: Hoeveel bijkomende opwarming verwachten we voor elke extra uitgestoten ton koolstof? En hoeveel opwarming verwachten we nog nadat de uitstoot is gestopt? De wetenschap probeert dit soort vragen zo goed mogelijk te beantwoorden.

Hoe groot is binnen deze context de kans dat het koolstofbudget wordt bijgesteld op basis van nieuwe informatie?

"Het IPCC introduceerde het idee voor zo'n budget voor het eerst in 2014. Die cijfers werden nog prominenter in 2018 in het anderhalvegraadrapport. Het koolstofbudget is toen iets naar boven bijgesteld en dat was prettig. Maar een flink deel hiervan is nu alweer opgebruikt. Uit de literatuur rond het koolstofbudget kun je opmaken dat veel klimaatmodellen meer klimaatverandering lieten zien bij dezelfde hoeveelheid CO2-uitstoot dan eerder. Maar dit moet worden gewogen met andere bronnen. Bijvoorbeeld met Inzichten in hoeveel koolstof wordt opgenomen in bossen en ocenanen."

De grote vraag blijft: wat gebeurt er met het koolstofbudget?

"Al met al is mijn vermoeden, op basis van de literatuur die nu voorhanden is, dat er niet heel veel verandert. Dat geldt vooral voor de emissiereductie paden die bij het koolstofbudget horen. Maar het IPCC rapport moet er dus nog komen en de auteurs zijn nog bezig de literatuur te wegen. Daarom hoe dan ook nog even afwachten."

Kun je nu op basis van de modellen zeggen dat het huidige beleid toereikend is?

"Nee, helaas niet. We zien dat het huidige beleid nog echt ruim onvoldoende is. We komen nog lang niet uit op de emissieniveaus die bij het Parijsakkoord horen. In die zin is er nog steeds sprake van een klimaatcrisis. En de vraag is hoe we het beleid kunnen versnellen. Zowel wat betreft emissiereductie, als ook qua aanpassing aan klimaatverandering."

"Een netto-nul doelstelling is makkelijk te begrijpen"

In de wereld van klimaat en duurzaamheid doen de woorden van Detlef van Vuuren (1970) ertoe. Hij is hoogleraar aan de Universiteit Utrecht met de leerstoel Mondiale milieuproblemen en senior onderzoeker bij het Planbureau voor de Leefomgeving. Van Vuuren is een internationaal vooraanstaand onderzoeker op het gebied van mondiale duurzaamheid. Hij ontwikkelde computermodellen met scenario's (mogelijke routes) voor het verkennen van toekomstige veranderingen in klimaat en milieu voor het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties. Bijzonder is dat hij verschillende disciplines bij elkaar brengt. Hij kijkt naar interacties tussen het klimaat, de fysieke omgeving en de economie.

Lees ook: Parijsakkoord kan oceanen en ijs beschermen

Van Vuuren publiceert voor gerenommeerde internationale tijdschriften en behoort wereldwijd tot een selecte groep onderzoekers die wordt aangemerkt als 'meest geciteerde onderzoeker in verschillende wetenschappelijke disciplines.'

Met een schuchter lachje zegt hij dat 'gewogen worden per veld ook maar een maat van succes is.' Omdat wetenschappers ook op heel andere manieren succesvol kunnen zijn. Daarbij verwijzend naar medici die elkaar heel vaak citeren. Maar natuurlijk: op drie velden als meest geciteerd worden aangeduid is bijzonder. Van Vuuren staat op de lijstjes van aardwetenschappen, milieuwetenschappen en sociale wetenschappen. "Ik maak scenario's en die zijn ook bedoeld om door anderen gebruikt te worden. En gelukkig is dit werk relevant, vandaar die citaties."

"Op een multidisciplinaire manier naar klimaatscenario's kijken met computermodellen is al een tijdje gaande", zegt Van Vuuren. Maar hij merkt dat iedereen in de praktijk toch weer snel in het eigen groepje terugkeert.

Hoe kun je dat patroon doorbreken?

"We kijken met modellen vooral naar wat technologisch en economisch haalbaar is. Wat maatschappelijk haalbaar is, is net zo belangrijk, maar lastiger te kwantificeren. Bijvoorbeeld: technologisch weet je iets over grenzen aan kosten in 2030. De economische haalbaarheid kun je ook meten: welk percentage van je inkomen kost het? Maar is het maatschappelijk haalbaar? Als wetenschapper ben je huiverig om op de stoel van de bestuurder te gaan zitten en technologieën uit te sluiten. Zo zit in veel scenario's CO2-opvang en bio-energie. Maar je moet je maar afvragen of je het ook kunt implementeren. No worden dit soort overwegingen maar beperkt in de scenario's meegenomen. Het is daarom belangrijk dat we sociale wetenschappen meer gaan betrekken bij de scenario's."

"De natuur dicteert het tempo van de energietransitie"

Van Vuuren vindt het aantrekkelijk om met een koolstofbudget en een 'netto-nul' doelstelling te werken. "Het fijne is dat het z'n makkelijk te begrijpen doel is. Het is een duidelijk getal. Als je het koolstofbudget overschrijdt stoot je meer uit dan de aarde aan kan en is de taart eerder opgegeten. En met een netto nul emissiedoel, dat je in 2050 wil bereiken, geef je aan wat je emissie pad voor de lange termijn is. Als je 'netto nul in Europa in 2050' zegt, begrijp je al aardig wat je in 2030 moet doen. Gas in plaats van kolen levert dan uiteindelijk weinig op. En netto nul betekent ook dat je weinig kunt uitsluiten om het doel te bereiken. Ook minder populaire maatregelen als CO2-opslag of onttrekking van CO2 uit de lucht."

Over het tempo van de transitie is meer discussie dan over de transitie zelf. Een veelgehoorde kritiek is dat het te snel gaat omdat we in een complexe wereld leven.

"De natuur dicteert het tempo. We weten hoeveel CO2 er nog in de lucht mag wil je aan het twee graden doel voldoen. Als je daar niet aan voldoet nemen risico's op klimaatschade toe. De transitie moet je dus snel maken. Het IPCC waarschuwde twintig jaar geleden al dat het nodig was op korte termijn emissies terug te dringen. Als je toen de uitstoot al was tegengegaan, had je nu aan een trager tempo voldoende gehad. Nu kunnen we niet anders dan in een hoog tempo doorzetten. Om dicht bij huis te blijven: kijk naar de zeespiegelstijging, die weer iets sneller lijkt te gaan. Het belang van reducties kan in het belang van ons aller veiligheid niet duidelijker zijn."

Is het aan Europa, als werelddeel met de hoogstopgeleide bevolking, om het voortouw te nemen?

"Jazeker! En er zijn al landen die erin geslaagd zijn de CO2-emissie terug te brengen. Engeland is een goed voorbeeld. Ze hadden al snel een goed werkende klimaatwet, waarin vergezichten en maatregelen zijn opgenomen die over regeringen heen gaan. De doelstellingen blijven geldend, ongeacht de verkiezingsuitslag."

"Of we het klimaatprobleem mondiaal kunnen oplossen hangt direct af van de vraag wat China gaat doen"

Maar je wil niet de democratie ondermijnen.

"Engeland heeft het voordeel dat ook de conservatieven het snel eens waren over een gezamenlijke klimaatwet. Het klimaatbeleid was daar minder een politiek issue dan elders. Het aanstellen van het Committee on Climate Change heeft daarbij geholpen."

En welke rol speelt de EU met de Green Deal?

"Dat betekent een grote stap voor de EU. Europa wil terecht het voortouw nemen in de onderhandelingen over het klimaat. Ook omdat we per persoon een belangrijke bijdrage aan het probleem hebben geleverd. Je kunt alleen het voortouw nemen als je zelf laat zien dat je het ook serieus neemt. Europa is er het beste voor toegerust. Amerika heeft de afgelopen vier jaar veel tijd verloren. En het is nog afwachten of de besluitvorming de komende vier jaar effectief kan plaatsvinden. Biden heeft zijn plan rond klimaatbeleid beleid gepubliceerd, maat ondanks een meerderheid in de Senaat is het de vraag of hij vergaande maatregelen er makkelijk door krijgt. Voor Europa zie ik meer mogelijkheden. Ook hier is weerstand, onder meer uit Oost-Europa, maar de Green Deal kan inspirerend werken voor de hele wereld."

Van Vuuren benadrukt het belang van de juiste strategie die Europa nu moet kiezen. En daarbij zijn de lessen van de klimaatconferenties in Kopenhagen (2009) en Parijs (2015) voor hem leidend.

Wat zijn die lessen?

"Je weet dat klimaatbeleid op een bepaald moment ook echt flinke investeringen vereist. Als je probeert te onderhandelen over straffen voor wie de afspraken niet nakomt, wordt iedereen heel defensief. Dan wil je vooral niet te veel beloven. Dat zagen we in Kopenhagen. Het leverde uiteindelijk geen akkoord op en de zaak viel uit elkaar. In Parijs werd voor een heel andere benadering gekozen: laten we wereldwijd afspreken wat we kunnen bereiken. En laat landen zelf maar aangeven wat ze zullen doen om dat mondiale doel te halen. Daarna kun je elkaar bevragen of het genoeg is. Die route blijkt succesvoller dan ik vermoedde. Eerst leek het een zwak akkoord zonder verplichtingen, maar ik zie dat de discussie daarna is veranderd. Eensluidend klinkt het nu: "Dit spraken we af in Parijs. Deze richting gaan we op."

De rol van China is mondiaal van cruciaal belang. Doet China serieus mee?

"Lange tijd leek het er op dat China, en ook India, pas bereid waren stappen te nemen als rijke landen het goede voorbeeld geven. En in Amerika geven veel politici aan dat de beleidsambitie afhangt van stappen in China en India. Dat schoot niet op. China is nu de grootste investeerder in hernieuwbare energie, maar bouwt ook nog steeds kolencentrales. En in termen van emissies is China het grootste land. Of we het klimaatprobleem mondiaal kunnen oplossen hangt direct af van de vraag wat China gaat doen. In ieder geval in woorden heeft China ervoor gekozen aan de goede kant van de streep te staan. In september 2020 kondigde Xi aan dat hij naar netto nul in 2060 wil. Deze stap van China kan veel uitmaken om ook andere partijen te motiveren. Met een doelstelling die ze zelf formuleren, dat zegt enorm veel."

Van Vuuren vindt dat de overheid richting moet geven en heldere doelen moet stellen. Het bedrijfsleven heeft er ook baat bij. Hij ziet ook veel bedrijven die positieve voorbeelden geven.

"Veel industrieën zijn zich serieus gaan afvragen wat ze bijdragen"

"Bedrijven hebben Parijs gezien en weten dat ze tegen grenzen oplopen als ze een andere kant op bewegen. Je kunt je beter nu aanpassen dan later. CEO's zien ook wat er aan de hand is, ze zijn niet wereldvreemd. Het is prettiger om een positieve bijdrage te leveren dan altijd in het defensief te moeten. En er is ook Europees beleid in de vorm van een emissiehandelssysteem met steeds serieuzere koolstofprijzen. Dat geeft voldoende prikkel."

Krijg je ook een reus als Shell mee, als de route is dat je met groen je geld verdient?

"Veel industrieën zijn zich serieus gaan afvragen wat ze bijdragen. Natuurlijk heeft Shell baat bij het verkopen van fossiele brandstof, maar toch beweegt Shell. In de elektriciteitssector zie je nu al dat hernieuwbare energie competitief is met fossiele brandstof. Voor elektrische mobiliteit geldt hetzelfde. Tesla kondigde ooit aan deze richting op te gaan en zei ook dat er geld in zat. Ze werden voor gek versleten. Nu is er geen autobedrijf meer dat niet die kant op wil gaan. De route van Tesla was ook interessant. Ze hebben zich in eerste instantie gericht op mensen die bereid zijn daar meer voor te willen betalen, om daarna langzamerhand elektrisch rijden door de leercurve te trekken."

Kunnen we in alle sectoren naar nul?

"Voor delen van de industrie, scheepvaart en de luchtvaart is dat heel lastig, net als voor niet-CO2 emissies uit de landbouw. Dat betekent dat je misschien elders moet compenseren. Maar er is nog tijd om oplossingen te ontwikkelen. Want 2050 is dichtbij, maar ook je hebt ook nog drie decennia te gaan. Maar vooral geldt nu: we kunnen de klimaatverandering tegen gaan. Technologisch en economisch is het mogelijk. We falen als mensheid als we het klimaatprobleem niet oplossen."

Lees ook: Moe van negatieve berichten over het klimaat? U bent niet de enige