Batterijen, zonnepanelen, windmolens en microchips staan aan de basis van de energietransitie. Om deze (en andere geavanceerde technologieën) te maken, is een waslijst aan metalen nodig. De groeiende vraag naar materialen als lithium, koper, kobalt, nikkel, mangaan en neodymium brengt mijnbouw naar alle uithoeken van de wereld. Maar wie grondstoffen uit landen met een wat zwakke rechtsstaat haalt, maakt al gauw vuile handen. Werknemers worden te weinig of te laat uitbetaald, werkomstandigheden zijn gevaarlijk, afvalstoffen worden in het milieu gedumpt, grondwater raakt verontreinigd en omwonenden worden uit hun huizen verdreven.
Het Business & Human Rights Resource Centre (BHRRC) doet wereldwijd onderzoek naar mensenrechtenschendingen door bedrijven. In een recent rapport heeft het mijnbouwactiviteiten in Oost-Europa en Centraal-Azië onder de loep genomen. Op basis van openbare bronnen zoals nieuwsberichten en rapporten van NGO’s zijn over de afgelopen vijf jaar meer dan vierhonderd incidenten verzameld, verspreid over zestien landen.
Overeenkomsten
Voor de Europese Unie kan haar oostelijke achterland belangrijk zijn om minder afhankelijk te worden van onder meer China, dat een monopoliepositie lijkt te krijgen op een groot aantal ‘kritieke grondstoffen’. In de Critical Raw Materials Act is afgesproken dat de lidstaten meer moeten doen om grondstofwinning op eigen bodem te organiseren. Daarnaast worden overeenkomsten gesloten met het buitenland voor de levering van grondstoffen die nodig zijn voor de groene transitie. Deze overeenkomsten gaan zowel over de levering van grondstoffen als het versterken van waardeketens in die landen. Dat moet de relatie tussen de EU en de partnerlanden intensiveren. Want bijvoorbeeld Centraal-Azië is rijk aan grondstoffen, maar sterk op Rusland en China georiënteerd.
Sociale complicaties
Kazachstan heeft goede kaarten in handen om één van Europa’s belangrijkste leveranciers van kritieke grondstoffen te worden. In de handelsrelatie met het land staan fossiele brandstoffen nu nog centraal. Kazachstan is de derde grootste exporteur van olie aan de Europese landen en verkoopt aardgas. Maar in het Centraal-Aziatische land zitten óók aanzienlijke hoeveelheden van vrijwel alle zeldzame aardmetalen in de grond. De Europese Unie heeft eind 2022 een overeenkomst met Kazachstan gesloten om de economische banden op het gebied van grondstoffen, batterijen en groene waterstof aan te halen.
De duurzame ambities van de EU stuiten hier direct op sociale complicaties. Volgens het rapport van BHRRC troffen Kazachstaanse overheidsfunctionarissen in 2021 bij twee belangrijke grondstoffenproducenten meer dan 1.200 veiligheids- en gezondheidsovertredingen aan. Die varieerden van totaal opgebruikte machines en ondermaatse luchtventilatie tot te hoge temperaturen waaronder werknemers moeten werken.
Ingestorte huizen
De mijnbouwer waarover de meeste incidenten zijn gerapporteerd, is Georgian Manganese: een bedrijf met een schimmige eigendomsstructuur dat in handen van een Oekraïense miljardair zou zijn. Het bedrijf exploiteert één van ’s werelds grootste voorraden mangaan: een metaal dat voor de productie van staal wordt gebruikt, én in kathodes van sommige lithium-ion batterijen zit.
In de Georgische Chiatura-mijn wordt zowel ondergronds als in open dagbouwmijnen mangaan gedolven. De mijnbouw slaat er grote gaten het landschap, en maakt de ondergrond instabiel. Door metershoge modderbergen en diepe kuilen raken huizen afgesneden van wegen, of storten in. Er is ten minste één iemand omgekomen toen de grond letterlijk onder zijn voeten wegzakte en hij in een gat stortte. Omwonenden protesteren al jaren tegen de manier waarop het bedrijf met de omgeving omgaat. In 2021 is een aantal mensen in hongerstaking gegaan vanwege het uitblijven van compensatie voor de geleden schade.
Onontgonnen rijkdommen
Ook in Oekraïne zitten allerlei metalen in de grond. Op redelijk grote schaal wordt er ijzer, mangaan en titanium gedolven, en ertsen verwerkt tot halffabrikaten zoals staal. Een nog grotendeels onontgonnen rijkdom zijn zeldzame aardmetalen. Volgens sommige studies is in Oekraïne de grootste voorraad aan zeldzame aardmetalen op het Europese continent te vinden. Die winning staat nog in de kinderschoenen.
Niet alle Oekraïners zijn even gelukkig met de bestaande mijnbouwactiviteiten. In het noordwesten van het land maken activisten zich grote zorgen over een titaniummijn die de lokale waterhuishouding zou verstoren. Voor de titanium-winning wordt gigantisch veel water uit ondergrondse reservoirs opgepompt. De activisten stellen dat de lokale bevolking hierdoor minder toegang heeft tot schoon drinkwater. Ook zouden beekjes, moerassen en meren in de omgeving langzaam uitdrogen.
NIMBY
Mijnbouw is natuurlijk bij uitstek een ‘not in my backyard’-fenomeen: niemand zit te wachten op een mijn naast zijn huis. Het delven van grondstoffen is – zeker in open mijnen – per definitie een smerige aangelegenheid die onomkeerbare veranderingen van het landschap veroorzaakt. Verzet tegen mijnbouw lijkt daarmee onvermijdelijk.
Wel wijzen de onderzoekers op een economische structuur die kan verklaren waarom het specifiek in de onderzochte landen wemelt van de mijnbouwers die wat minder op lijken te hebben met de rechten van werknemers en omwonenden. De lijst met betrokken bedrijven staat bol van de oligarchen. Acht van de tien bedrijven met het grootste aantal incidenten zijn eigendom van ‘machtige zakenlieden met nauwe politieke banden’, die zich weinig lijken aan te trekken van de menselijke kant van grondstoffenextractie.
Lees meer:
schrijf je in voor de nieuwsbrief
Wil jij iedere ochtend rond 7 uur het laatste nieuws over duurzaamheid ontvangen? Dat kan!
Schrijf je nu in
