Hittegolf: wat betekent klimaatverandering voor Nederland waterland

“Nederland is bekend vanwege de strijd tegen het water. Maar nu moeten we dat water juist zien binnen te houden.” Als hydroloog doet Niko Wanders onderzoek naar aanhoudende droogte als gevolg van klimaatverandering en de gevolgen van droogte voor de maatschappij.

Tot vorig jaar was Nederland zich onvoldoende bewust van de ernst van de situatie, stelt hij. “We hebben mazzel gehad dat we tot 2018 lang geen echte droogte hebben meegemaakt. Maar het signaal van klimaatverandering is toch wel bekend.”

Inmiddels zijn we als land met een inhaalslag bezig, ziet hij. “Er is meer aandacht voor vanuit Rijkswaterstaat, de waterschappen en het bedrijfsleven. Er zijn projecten om bijvoorbeeld ontzilting tegen te gaan of water te bergen. Maar het zijn nog vaak pilots. Mijn zorg is dat we de urgentie na drie natte zomers weer zijn vergeten.”

Lees ook: China's oplossing tegen droogte: zelf regen maken

Minder neerslag, meer verdamping

Wie nog enigszins twijfelt over de oorzaak van droogte, wordt door Wanders snel uit de droom geholpen. “Wetenschappers en het KNMI zijn het erover eens dat droogte in Nederland vaker zal voorkomen als gevolg van klimaatverandering.” Door het opwarmen van de aarde veranderen de neerslagpatronen, dus de hoeveelheid regen en wanneer die regen valt. Bovendien zorgt de warmte ervoor dat er meer water verdampt.

Lees ook: 4 innovatieve manieren om de impact van hitte te beperken

Als het dan toch regent, dan gebeurt dat steeds vaker in de vorm van heftige stortbuien. Daardoor kan het water niet allemaal worden opgenomen en wordt het afgevoerd naar zee. Daarop volgt vaak weer een lange periode van droogte.

'Bedrijven moeten nú maatregelen nemen om in te spelen op droogte'

Het is een feit dat een zomer als 2018, die voorheen eens in de twintig tot dertig jaar voorkwam, straks elke tien of twintig jaar plaatsvindt, stelt Wanders. “We zien duidelijke trends in hoeveel water er in de Rijn staat en hoeveel er verdampt. Bedrijven moeten nú maatregelen nemen om daarop in te spelen, zodat ze niet elk jaar met noodmaatregelen aan de gang hoeven.”

Nationaal fenomeen met lokale gevolgen

De gevolgen van droogte zijn nu al overal merkbaar, in de eerste plaats in de natuur. De watertekorten uit 2018 zijn op veel plaatsen nog niet aangevuld en ook dit jaar valt er te weinig neerslag. Natuurmonumenten stelt dat veel waterafhankelijke ecosystemen kampen met watergebrek. Met name de veengebieden, die gevoeliger zijn voor droogte dan zand- of kleigebieden.

Dat heeft ook gevolgen voor veendijken, die ons land beschermen tegen wateroverlast. Door de droogte worden die minder stabiel en kunnen ze scheuren of verschuiven, zoals in 2003 gebeurde in het Utrechtse Wilnis. Gas-, water- en elektriciteitsleidingen braken en 1500 bewoners moesten worden geëvacueerd.

De droogte van 2018 zorgde voor zeer lage waterstanden in de Nederlandse rivieren (foto: Niko Wanders).

Ook de landbouw, grotendeels afhankelijk van regen voor het verbouwen van gewassen, heeft te lijden onder de droogte. Beregeningsinstallaties bieden uitkomst wanneer er te weinig neerslag valt. Ook die hebben water nodig, dat bij aanhoudende droogte op den duur niet meer beschikbaar is.

Hoe groot de gevolgen van droogte zijn, verschilt volgens Wanders echter per boer. “Droogte is een nationaal of zelfs continentaal fenomeen, maar de gevolgen kunnen heel lokaal zijn. Je kunt net naast een sloot zitten, of juist op een heuvel, waardoor je minder toegang hebt tot grondwater. Maar hoe vaker droogte voorkomt, hoe groter de schade voor de sector.”

Lees ook: Waarom de Nederlandse landbouwgrond aan een check-up toe is

Oplossingen voor de landbouw

Wat kunnen we doen tegen droogte? “Het is een natuurlijk verschijnsel, dat houden we niet tegen. Maar we kunnen wel iets doen om de gevolgen te beperken”, zegt Wanders. Waar voor thema’s als CO2-uitstoot nogal eens wordt aangevoerd dat we als klein land weinig kunnen doen, hebben lokale oplossingen voor de gevolgen van droogte juist een groot effect. Vooral voor Nederland. “We hebben een goed watermanagementsysteem. Bovendien zitten we op een gunstige locatie, via de Rijn en de Maas komt er veel water onze kant op. Daardoor hebben we veel mogelijkheden voor duurzaam waterbeheer.”

Dat geldt ook zeker voor de landbouw. Zo kunnen boeren duurzaam omgaan met het grondwater dat zij voor irrigatie gebruiken, door dit actief aan te vullen in tijden van overschot. Wanders ziet dit al veel gebeuren. “In het Westland pompen tuinders in de winter actief het water onder de grond en pompen ze dat in de zomer weer omhoog. Daar moeten ze financiële investeringen voor doen. Dat doen ze, omdat ze begrijpen dat het een duurzame zet is.”

In gesprek met boeren merkt Wanders dat ze hard op zoek zijn naar dit soort maatregelen. “Zij beseffen zich ook dat ze niet elke zomer kunnen gaan sproeien. Naast de hoeveelheden water die dit kost, brengt dit ook kosten met zich mee voor benzine en installaties. Het is geen rendabele optie om jaarlijks in te zetten.”

Lees ook: Minister komt met duurzame actieplannen voor boeren

Afhankelijkheid verkleinen

Naast duurzaam grondwaterbeheer kunnen bedrijven hun afhankelijkheid van water proberen te verkleinen, stelt Wanders. Zo doen landbouwbedrijven er goed aan om te onderzoeken in hoeverre ze moeten overstappen op droogtebestendige gewassen. Ook als dat economisch gezien minder oplevert. “Een gewas kan normaal gesproken veel opleveren. Maar als het veel water nodig heeft, er droogte is en je bedrijf zich op een heuvel bevindt, dan kun je je afvragen of dat gewas een rendabele keuze is.”

Niet alleen de landbouw kan zijn afhankelijkheid van water verkleinen, ook de industrie kan op die manier bestendiger worden tegen droogteproblemen. Ook die sector heeft namelijk last van droogte, onder andere vanwege de grote hoeveelheden koelwater die industriebedrijven gebruiken. Om bijvoorbeeld staal te buigen wordt het op hoge temperatuur gebracht, waarna het weer wordt gekoeld met water.

'Ondernemers moeten op lokaal niveau investeren waar dat kan'

Bij droogte worden onttrekkingsverboden in werking gezet, waardoor de industrie minder toegang heeft tot water. Hoe efficiënter die koelingsprocessen worden, hoe minder water ervoor nodig is. “Ik zou ondernemers vooral aanmoedigen om op lokaal niveau te investeren waar dat kan”, adviseert Wanders.

Samenwerkingen tussen sectoren

Een veelbelovende ontwikkeling is volgens Wanders dat verschillende sectoren samen tot oplossingen komen. Veel water dat in de industrie gebruikt wordt, is te vervuild om te drinken, maar schoon genoeg om gewassen extra water te geven direct via de wortelzone. Daarbij zijn de grond en wortels van de planten natuurlijke filters: de schadelijke stoffen worden afgebroken, zonder dat het water verloren gaat. In pilots leveren industriebedrijven dit water direct aan landbouwbedrijven.

“Dat is een duurzame oplossing, want dat water wordt twee keer gebruikt. En het is een win-winsituatie: de industrie hoeft minder water te zuiveren en de landbouw heeft meer toegang tot water voor hun gewassen. Het staat nu nog in de kinderschoenen, maar dit zijn wel de oplossingen waar we naar moeten kijken.”

Lees ook: EU zet in op hergebruik gezuiverd afvalwater in de landbouw

Verdringingsreeks

Tegelijkertijd vindt er ook concurrentie plaats tussen verschillende sectoren en de natuur die gelijktijdig water nodig hebben. De overheid heeft daarom in samenwerking met verschillende sectoren, Rijkswaterstaat, waterschappen en milieuorganisaties een verdringingsreeks opgesteld. Bij droogte hebben onherstelbare natuurschade, veiligheid van burgers en stabiliteit van dijken prioriteit; daarna volgen energie en drinkwater. In 2018 werd bijvoorbeeld bepaald dat er meer water moest worden gebruikt om ontzilting tegen te gaan, waardoor vrachtschepen op bepaalde stukken niet konden varen vanwege een te lage waterstand. Ook de eerder genoemde onttrekkingsverboden zijn een voorbeeld.

Hoe logisch de algemene prioriteiten ook zijn, op lokaal niveau zijn er altijd verliezers. “Over het algemeen kan de landbouw beter lobbyen dan de natuur. Maar soms verliest een boer juist van de natuur, omdat zijn boerderij naast een hoogveen ligt dat veel water nodig heeft. Het is schrijnend als de ene boer geen water mag onttrekken en een andere boer een paar kilometer verderop wel”, vertelt Wanders.

Kansen voor ondernemers?

Bedrijven zien crises juist vaak als een kans om te innoveren. Ook op het gebied van droogte ziet Wanders kansen voor Nederland. “We kunnen onze kennis over droogte ontwikkelen en exporteren, zoals dat ook met waterschade gebeurt.” Ook kunnen bedrijven innoveren met circulair watergebruik, waterzuiveringstechnieken, ondergrondse wateropslag of efficiënt besproeien. “Ingenieursbureaus en onderzoeksinstituten als Deltares en KWR zijn daar bijvoorbeeld actief in.”

'Nederland gaat geen geld verdienen aan droogte'

Tegelijkertijd benadrukt Wanders dat het vooral gaat om kansen voor bepaalde ondernemers. “Nederland gaat geen geld verdienen aan droogte. De netto schade door de droogte van 2018 wordt nu geschat tussen de 450 miljoen en 2 miljard euro, dat verdienen we nooit meer allemaal terug.”

Lees ook: 5 opvallende innovaties in de watersector

Bron: Niko Wanders, WUR | Hoofdbeeld: AdobeStock | In tekst beelden: Niko Wanders