CSDDD definitief: bedrijven kunnen ogen niet meer sluiten voor mensenrechten- en milieuschendingen

Zonnepanelen uit China die tot slaaf gemaakte Oeigoeren in elkaar zetten. Kleding uit Bangladesh of India die door kinderen is gemaakt. Kobalt of lithium voor smartphonebatterijen en elektrische auto’s uit Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse mijnen die de omgeving vervuilen. Windmolenparken in Mexico en Noorwegen die zonder inspraak van de inheemse bevolking worden gebouwd. Maar ook mensenhandel en uitbuiting in de Antwerpse haven of in de Nederlandse tuinbouw. Schendingen van mensenrechten en milieuvervuiling gebeuren niet alleen ver weg, maar ook dicht bij huis.

Veel schakels onduidelijk

“We leven in een complexe wereld”, zegt Marina d’Engelbronner-Kolff, Partner Human Rights & Social Performance bij duurzaamheidsconsultant ERM. “De grondstoffen en producten komen overal ter wereld vandaan. In de hele toeleveringsketen zitten heel veel stappen en schakels. Voor bedrijven is het een grote uitdaging om te weten wat er speelt in die hele keten en de juiste stappen te nemen.”

Inspanningsverplichting

Toch is dat precies wat de nieuwe CSDDD beoogt. Due diligence betekent vrij vertaald gepaste zorgvuldigheid. De wet verplicht bedrijven risico’s op het gebied van mensenrechten, arbeidsrechten en milieu in kaart te brengen en die vervolgens te stoppen, te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken. Dat geldt voor de hele keten. Dus niet alleen voor de eigen bedrijfsactiviteiten maar ook voor de toeleveranciers en andere zakelijke relaties. Het gaat om het transparant maken van die risico’s en eventuele misstanden en het nemen van de juiste maatregelen. Bedrijven wordt niet gevraagd om daar een eind aan te maken, als ze dat al kunnen. “Dat is wel de uiteindelijke doelstelling, maar volgens de CSDDD hebben bedrijven een inspanningsverplichting, geen resultaatsverplichting”, zegt D’Engelbronner.

Samenwerking essentieel

D’Engelbronner erkent dat het voor een bedrijf moeilijk is een land als China te laten stoppen met het onderdrukken van Oeigoeren. Daarom hamert ze op samenwerken. Niet alleen binnen alle afdelingen van een bedrijf, maar ook met andere bedrijven, met de sector, met overheden en met ngo's. Of met platforms als IDH, dat bedrijven en sectoren verenigt om internationaal duurzame handel te bedrijven. “Samenwerken is een heel erg belangrijk onderdeel van due diligence”, zegt ze. “Je verandert de markt niet zo snel. Nu komt bijvoorbeeld 90 procent van de zonnepanelen uit China. Weglopen is dan meestal geen optie. Het gaat erom dat je juist de situatie in die landen verbetert. Dat kun je beter doen door samen te werken. Niet alleen met bedrijven in Nederland, maar ook met bedrijven elders. En wellicht ook met financiële instellingen die als investeerder een waanzinnig effect hebben op bedrijven. Zo ontstaat er een sneeuwbaleffect.”

Eerst vrijwillig, nu verplicht

De richtlijnen van de CSDDD zijn niet nieuw. Ze zijn gebaseerd op de richtlijnen voor due diligence die de OESO al in 1976 opstelde voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. Sinds 2011 refereren die ook aan mensenrechten in lijn met de UN Guiding Principles on Business and Human Rights, die de Verenigde Naties toen vaststelden om bedrijven aan te sporen mensenrechten te respecteren. D’Engelbronner is er al sinds 2003 mee bezig, toen ze nog voor een ngo werkte. “Toen was verplichte wetgeving nog een stap te ver, dus was het vrijwillig”, zegt ze. “Wat je sindsdien hebt gezien is dat die richtlijnen veel andere wetgeving en standaarden hebben beïnvloed en door veel bedrijven zijn omarmd. Toch bleek dat vrijwillige niet genoeg te werken, dus is het belangrijk dat er nu een verplichting komt.”

Stappenplan

Ook voor ERM is de CSDDD niet nieuw. Het adviesbureau werkt vanuit mensenrechtenoptiek al jaren met bedrijven uit Nederland, Frankrijk, Duitsland en andere landen aan due diligence. Het helpt bedrijven de risico’s in kaart brengen en prioriteiten te stellen: wat moet je eerst doen? Naarmate de invoering van de nieuwe richtlijn dichterbij komt, melden zich meer bedrijven aan de balie. “We krijgen veel vragen van bedrijven. Wat moeten we hier nu mee? Wat houdt het in? Is het van toepassing voor ons? Wat gaat er allemaal gebeuren?” vertelt ze.

Om bedrijven daar inzicht in te geven, heeft ERM een speciale beleidsnota gepubliceerd over de richtlijn. Een informatiebrief over hoe de CSDDD in elkaar zit en welke stappen bedrijven moeten zetten om er aan te voldoen en de richtlijn te implementeren in hun beleid. Ook organiseert het events voor bedrijven, zoals rondtafelgesprekken, waarin het ervoor zorgt dat bedrijven met elkaar in gesprek gaan.

CSDDD en CSRD

Een vraag die daarbij vaak op tafel komt, is wat het verschil is tussen de CSDDD en die andere EU-richtlijn die begin dit jaar van kracht is geworden: de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). Die verplicht bedrijven met meer dan 250 medewerkers en een jaaromzet van 50 miljoen euro om te rapporteren over hun impact op mens en milieu. D’Engelbronner: “Die vraag krijgen we heel vaak. Het simpele antwoord is: de CSRD gaat over het rapporteren en de CSDDD gaat over het doen. Je kunt niet rapporteren als je niet je huis op orde hebt. Het een kan niet zonder het ander. Het gaat uiteindelijk om de transparantie. Je kunt ook rapporteren dat je bezig bent je huis op orde te brengen en dat je uitdagingen ziet in de keten. Dan laat je wel zien dat je ermee bezig bent.”

Harmonisatie van wetgeving

ERM krijgt ook veel vragen van bedrijven die klagen over het woud aan wetgeving in de EU. De invoering van de CSDDD maakt het volgens haar allemaal wat duidelijker en inzichtelijker. “Dit is harmonisatie van wetgeving. Veel multinationale bedrijven komen naar ons toe en zeggen: het is zo lastig. In Frankrijk geldt dit en in Duitsland geldt dat. Dan komt dit er ook nog aan. Wat moeten we ermee? Voor bedrijven is dat ingewikkeld. Met de CSDDD is er nu één duidelijke wet voor heel de EU.”

Schoon milieu is ook mensenrecht

Verder is het belangrijk dat de wet zowel problemen met mensenrechten als met milieu en klimaat inzichtelijk wil maken. “We zien sociaal en milieu vaak als apart, maar milieueffecten hebben ook effect op de mens. Bijvoorbeeld als bossen weg worden gehaald. Het hangt allemaal met elkaar samen, dus is het belangrijk dat dit samen in wetgeving is gegoten”, zegt ze. Ze wijst erop dat de VN twee jaar geleden het recht op een schone, gezonde en duurzame leefomgeving heeft erkend als een mensenrecht.

Risico’s energietransitie

De slechte arbeidsomstandigheden, uitbuiting, schendingen van mensenrechten, natuurvernietiging, klimaatschade en milieuvervuiling - waar de CSDDD een eind aan wil maken - spelen zich niet alleen ver van Europa af. Ook dichter bij huis. Bijvoorbeeld in de energietransitie die Europa groener moet maken. D’Engelbronner: “Dat is goed voor het milieu, maar aan de sociale kant van het verhaal zitten er risico’s vanuit mensenrechtenperspectief in die keten. Dat zijn bijvoorbeeld de Oeigoeren in China die met dwangarbeid en slechte arbeidsomstandigheden zonnepanelen maken. Maar ook de mineralen en grondstoffen die uit de hele wereld komen. Bijvoorbeeld kobaltmijnen in Congo, waar kinderarbeid is en arbeidsomstandigheden slecht zijn.” Daarnaast weet ze dat dit soort mijnen milieuvervuiling veroorzaken.

Reputatieschade

Behalve een boete die 5 procent van hun jaaromzet kan zijn, lopen bedrijven die niet aan de richtlijn voldoen het gevaar dat actiegroepen en ngo’s een klacht indienen bij de nationale toezichthouder of rechtszaken aanspannen. De reputatieschade kan enorm zijn. In Noorwegen maken de Sami al jaren bezwaar tegen mijnbouw en windmolenparken in hun rendierweiden. Nog dichter bij huis werd een groot schandaal rond uitbuiting onthuld in de Antwerpse haven. In Nederland zijn de werkomstandigheden van buitenlandse werknemers in de tuinbouw vaak ondermaats. “We denken altijd: mensenrechtenschending is iets wat ver bij ons vandaan is. Maar er gebeuren ook dingen in België en Nederland, dus het is ook dichter bij huis”, zegt D’Engelbronner.

Mooi voorbeeld

Sectoren waar de ketens lang zijn en de risico’s dus groot, zijn onder meer de kledingindustrie, maar ook supermarkten. Zo komen de tomaten van Nederlandse supermarkten voor een groot deel uit Italië, waar de werkomstandigheden van seizoenarbeiders slecht kunnen zijn. “Dat zijn dingen waar we niet bij nadenken. Je gaat naar de supermarkt, koopt tomaten, soms biologisch, en denkt: dat zit wel goed. Maar als je dan kijkt naar de misstanden... Supermarkten werken daarin samen met andere partijen zoals de FNV en met overheden. Dat is een mooi voorbeeld van hoe je samen kunt werken. Supermarkten werken met lange ketens, dus die moeten eisen stellen aan hun toeleveranciers. Het gaat erom dat ze risico’s in kaart brengen en de juiste maatregelen nemen. Tomaten uit Italië betekent een risico. Dat betekent niet dat we gaan stoppen met tomaten uit Italië, want daar maak je het op die plek echt niet beter mee. Het betekent wel dat bedrijven de juiste stappen zetten om mensenrechten en milieu-issues aan te pakken.”

Lees ook:

• Deze drie duurzaamheidswetten nam de EU afgelopen week aan
• Wat de Corporate Sustainability Due Diligence Directive inhoudt en voor bedrijven gaat betekenen
• Kan de kledingindustrie veranderen zonder de olifant in de kamer aan te pakken?
• CSRD steeds dichterbij: Europese Commissie presenteert standaarden voor duurzaamheidsrapportage van bedrijven