De verborgen miljarden

In 2007 betaalden Amerikaanse boeren miljarden aan de kunstmatige bevruchting van planten – en dat allemaal door het verdwijnen van één insect. De verborgen kosten van niet-duurzaam ondernemen.

Neem een gewone fabriek: een fabriek waar men met eerlijk werk mooie producten maakt. Mensen kopen deze producten graag. Bij de productie komen echter giftige stoffen vrij. Deze worden door de fabriek in een rivier geloosd.

Stroomafwaarts gebruikt een kleine stad het water van de rivier als drinkwater. Opeens moeten de inwoners het water zuiveren. De bewoners van de kleine stad - de maatschappij- dragen de kosten van de vervuilende fabriek.

Externaliteiten, zo heten kosten die wel uit een productieproces voortvloeien, maar niet worden meegenomen in de kostprijs. Zo zorgt CO2-uitstoot voor de opwarming van de aarde, waardoor we kosten maken om ons te wapenen tegen een stijgende zeespiegel. Overmatig gebruik van antibiotica leidt tot resistente bacteriën, wat kosten veroorzaakt in de vorm van extra dure medicijnen en uitgebreide voorzorgsmaatregelen.

Bedrijven veroorzaakten in 2010 wereldwijd €642 mrd aan verborgen milieukosten

Externaliteiten zijn verborgen kosten. Hele hoge kosten. Adviesbureau KPMG becijferde dat bedrijven in 2010 wereldwijd ongeveer €642 mrd aan verborgen milieukosten veroorzaakten.  Wat zijn die verborgen kosten? En wat kunnen we eraan doen om ze in het daglicht te brengen?

Het falen van de markt

In 1998 trad de Yangtze rivier in China ver buiten zijn oevers door overmatige houtkap. De gevolgen waren groot: vierduizend doden, miljoenen ontheemden en €23 mrd aan schade. Naar aanleiding van de ramp voerde het Centre for International Forestry Research een onderzoek uit. De organisatie kwam tot de conclusie dat de houtkapindustrie in de Volksrepubliek 50 jaar in aanloop naar de ramp jaarlijks €9 mrd aan verborgen kosten had gemaakt.

De houtkapindustrie van China had 50 jaar lang jaarlijks €9 mrd aan verborgen kosten gemaakt

Het was het falen van de markt. In China reflecteerde de kostprijs van hout niet welke kosten werkelijk gemaakt werden. Daar zit niet altijd slechte wil achter. Het is moeilijk om in te schatten wat de consequenties van houtkap kunnen zijn 50 jaar later. Het is bijna onmogelijk om de kosten van de resulterende ramp te verwerken in de prijs van elke gezaagde plank.

Externaliteiten bestaan overal, niet alleen in China. Volgens de US Department of Agriculture waren Amerikaanse boeren in 2007 $15 mrd (€11 mrd) kwijt aan het bevruchten van hun planten door het verdwijnen van bijen. Door een overmatig gebruik van pesticiden is de populatie van deze insecten sterk afgenomen. Kostbare kunstmatige bevruchting is hierdoor noodzaak geworden.

Milieuschade zorgt voor enorme kosten die net zolang oplopen totdat deurwaarder moeder natuur voor de deur staat en incasseert in de vorm van een overstromende rivier of uitstervende bijen. KPMG berekende dat de externe kosten in 2010 met 52 procent waren gestegen ten opzichte van 2002.

De vervuiler betaalt

Wat kan er aan gedaan worden? In theorie is het simpel. De econoom zou zeggen dat je externe kosten wilt ‘internaliseren’ in de kostprijs van een product of dienst. In gewone taal heet dit het ‘vervuiler betaalt’-principe.

Bedrijven staan daar vanzelfsprekend niet voor in de rij, hoewel er één uitzondering is: Puma. De Duitse kledingfabrikant heeft een eerste stap gezet naar het beperken van de externe kosten door die te inventariseren. Daarbij stelt de onderneming zichzelf de vraag: hoeveel milieukosten worden er gemaakt en waar? Uit de winst-en-verliesrekening die Puma hierbij opstelde bleek het bedrijf voor €140 mln bij moeder natuur in het krijt te staan. De onderneming kijkt nu naar stappen om het verlies zo efficiënt mogelijk terug te dringen.

Maar dit soort vrijwillige stappen zijn schaars. In de praktijk zijn meer dwingende maatregelen vaak effectiever. Zo moeten sommige bedrijven betalen voor hun vervuilende gedrag via milieuheffingen. Denk daarbij aan een chemische fabriek die betaalt voor de waterverontreiniging die ze veroorzaakt. Zo’n regeling is effectief, maar verre van ideaal. De overheid is namelijk per definitie minder efficiënt dan de markt.

Een systeem dat de externe milieukosten direct doorberekent aan vervuilende bedrijven zou beter zijn

Een systeem dat de externe milieukosten direct doorberekent aan de vervuilende bedrijven zou beter zijn. In zo’n systeem worden milieukosten net zo’n post op de winst-en-verliesrekening als, bijvoorbeeld, loonkosten.

De eerste stapjes: het ETS

Broeikasgassen, en met name CO2, zijn een externaliteit. Een beginnetje tot het internaliseren van deze verborgen milieukosten is al gemaakt met het Europese Emission Trading System (ETS). Door een maximale hoeveelheid CO2-uitstoot op te leggen aan uitstoters probeert het ETS de opwarming van de aarde een halt toe te roepen. Dit jaar mogen grote fabrieken en energiecentrales ongeveer 2 miljard ton aan CO2 uitstoten.

Die hoeveelheid is opgeknipt in verhandelbare uitstootrechten. Als een van de bedrijven meer wil uitstoten dan waarvoor het rechten heeft, moet het rechten kopen via het ETS. Dat kan de nodige prikkels geven om CO2-uitstoot, en daarmee externe milieukosten, tot een minimum te beperken. Omgekeerd kan een bedrijf dat zijn uitstoot terugdringt een deel van zijn rechten verkopen. Zo betaalt de vervuiler, en worden duurzame bedrijven beloond.

De milieukostenfactuur wordt nog steeds niet betaald

Het systeem klinkt in de theorie solide, maar in de praktijk stuit het op problemen. Zo blijkt het prijzen van de milieuschade lastig. Het CO2-plafond is vastgesteld in 2005. ETS of geen ETS, na de crisis van 2008 zijn bedrijven flink minder CO2 gaan uitstoten. Het resultaat is dat de prijs van een recht rond de nul euro schommelt, terwijl de kosten die gemoeid zijn met de opwarming van de aarde blijven doorgaan. De milieukostenfactuur wordt hierdoor nog steeds niet betaald.

Hoogtijdagen

Hoewel de economie als wetenschap al sinds de 18^e eeuw bestaat, zijn we pas sinds de jaren tachtig bezig met het bedenken van oplossingen voor externaliteiten. Als we de tussenrekening opmaken is de conclusie dat we pas net zijn begonnen met het erkennen van de problemen rondom externaliteiten en het zoeken naar oplossingen. Puma en het Europese ETS zijn in dat licht beginnetjes.

De huidige economische malaise biedt een interessante mogelijkheid om de €648 mrd per jaar aan kosten terug te dringen

Als we de eindfactuur niet te ver willen laten oplopen kunnen we echter niet in hetzelfde tempo blijven doorgaan. De huidige economische malaise biedt een interessante mogelijkheid om de €648 mrd per jaar aan kosten terug te dringen. Als het talent van het bedrijfsleven wordt gebruikt om zoveel mogelijk winst te halen uit zo weinig mogelijk middelen kan er een  behoorlijke som geld worden bespaard, terwijl de economische hoogtijdagen worden herhaald.