Zijn 'slaafvrije' zonnepanelen te garanderen?

Chinese zonnepanelen zitten in het verdachtenbankje. Een Amerikaans consultancy bureau stelde in januari dit jaar dat het Chinese polysilicium dat als grondstof wordt gebruikt voor onderdelen van zonnepanelen, onder dubieuze omstandigheden gedolven wordt. In de regio Xinjiang waar het polysilicium vandaan komt, zou sprake zijn van dwangarbeid door Oeigoeren, een minderheid die in China structureel onderdrukt wordt.

Over de hele wereld worden zonnecellen verkocht die met deze grondstof gemaakt zijn. Fabrikanten kopen de grondstof vaak in op de groothandelsmarkt. Daar komt het silicium samen uit verschillende landen en van verschillende producenten. Ook Nederlandse bedrijven nemen zonnepanelen af waarin polysilicium uit Xinjiang is verwerkt. Nederlandse gemeenten en provincies scherpen nu hun inkoopbeleid aan en eisen van leveranciers een garantie dat in de keten geen sprake is geweest van dwangarbeid.

Lees ook: Gemeenten mogen van af 2022 zonnepanelen op daken verplichten

Onacceptabel

Het nieuws dat zonnepanelen in verband worden gebracht met dwangarbeid is hard aangekomen in de zonne-energiesector. “We zijn er erg van geschrokken”, zegt Erik Snijders, directeur van KiesZon, het zonne-energie onderdeel van Greenchoice. “We zijn hard bezig met vergroenen, met het maken van groene energie. Het kan natuurlijk niet dat je dat met een product doet dat tot stand is gekomen met dwangarbeid.” Ook Michel Arninkhof, directeur zon van Pure Energie is duidelijk: “dit is natuurlijk onacceptabel.”

Dat bedrijven dit niet zagen aankomen is niet vreemd. Want tot nu toe leek de controle op de productieketen in orde. “We houden het productieproces van de zonnepanelen die we gebruiken in de gaten, weten waar en hoe ze gebouwd worden”,  zegt Snijders. “Voor ons omvat duurzaamheid meer dan onze missie om de energietransitie te versnellen. Wij kijken breder en hebben in dat opzicht ook altijd aandacht voor arbeidsomstandigheden. Ik ben zelf ook in een fabriek geweest van een leverancier. Natuurlijk zegt dat ook niet alles, maar we doen ons best om dat te controleren.” Het probleem speelt niet bij de fabricage van de panelen, maar dieper in de keten, in mijnen waar de grondstof wordt gedolven. “Zo ver in de keten hebben we niet gekeken, ook omdat daar geen aanleiding voor was”, zegt Snijders.

Afhankelijk

Nu is die aanleiding er wel en zit de zonne-energie sector ermee in zijn maag. Want een oplossing op de korte termijn is er niet. Meer transparantie in de keten is noodzakelijk maar de toegang tot de regio Xinjiang waar de mijnen zich bevinden is bijzonder moeilijk. Op de korte termijn is stoppen met importeren van zonnepanelen door een gebrek aan alternatieven erg moeilijk. “Bovendien zet je dan direct je bestaansrecht op het spel”, zegt Snijders.

Uitwijken naar een andere productielocatie is evenmin gemakkelijk. De zonne-energiesector is voor zijn zonnepanelen sterk afhankelijk van China. Zeker 80 procent van alle panelen komt uit China en 45 procent van alle polysilicium komt uit die bewuste regio. “De afgelopen 10, 12 jaar zijn de productielocaties voor zonnepanelen overal in de wereld afgenomen en in China enorm toegenomen”, zegt Arninkhof. “Alle productie vindt nu daar plaats. Dat hebben we met z’n allen zien gebeuren.”

Ondoorzichtig

“Dit is een ongelofelijk ingewikkeld probleem in de supply chain”, zegt Nijenrode hoogleraar supply chain management Jack van der Veen. Fabrikanten besteden de productie van onderdelen vaak uit aan subcontractors, die op hun beurt weer partijen inschakelen, wat ketens complex en ondoorzichtig maakt. “Als je precies weet waar het probleem zit, dan kun je gaan controleren, ‘ethical audits’ noemen ze dat. Maar daarvan is al bekend dat inspecteurs om de tuin geleid worden, zeker als ze van tevoren worden aangekondigd.”

Volgens Van der Veen kunnen bedrijven hun best doen, met inspecties en boetes bij overtredingen. “Maar garanderen, dat is echt godsonmogelijk. Als mensen zelf niet van goede wil zijn bereik je met controles weinig. Want je kunt de kwaliteit er niet ‘in’ inspecteren.” Het is een probleem dat in veel sectoren speelt. Een bedrijf als Tony Chocolony heeft daar zijn businessmodel op gemaakt: slaafvrije chocola. Zij doen er alles aan om hun keten goed in de tang te houden en alleen maar van die partijen af te nemen waar ze veel vertrouwen in hebben. En dan nog kunnen ze het niet garanderen. Dat maakt dat deze eis vanuit de overheden weliswaar begrijpelijk en wenselijk is, maar niet haalbaar.

Dilemma

De vraag is dus of de eis van Nederlandse overheden dat panelen gegarandeerd vrij moeten zijn van dwangarbeid wel realistisch is. Die garantie is op dit moment simpelweg niet te geven. Dat betekent dat het aanbod aan panelen zal stagneren, omdat het aantal ‘gegarandeerd slaafvrije panelen’ beperkt is, en dat de prijs zal stijgen. Dat kan de voortgang van de energietransitie vertragen. “We willen inderdaad snelheid houden in het verduurzamen van Nederland”, zegt Snijders. “Maar we moeten ook, samen met de sector en overheden, stappen zetten om helderheid te krijgen in de keten. Als op termijn blijkt dat die transparantie niet gegeven kan worden, moeten we nadenken over alternatieven. Dat kan consequenties hebben, in de vorm van vertraging of een hogere prijs, maar dat moeten we dan accepteren.”

Lees ook: Hoe klimaatdoelen elkaar soms tegenwerken: bescherming van vogels leidt tot vertraging energietransitie

Het is dus goed dat gemeentes en provincies deze eis stellen, vindt Snijders. “Het kan niet zo zijn dat wij een product maken dat gericht is op duurzaamheid, klimaatverbetering, op het opwekken van groene stroom waarbij aan het begin van de keten niet 100 procent zeker is dat er geen gebruik wordt gemaakt van gedwongen arbeid. Dat kan gewoon niet. Kan je dat morgen veranderen? Nee, maar we kunnen met elkaar wel de eerste stappen zetten.”

Dubbeltje op de eerste rang

Om dit zo goed mogelijk te voorkomen moeten bedrijven volgens Van der Veen een eigen keten bouwen, met vertrouwde partijen waarvan zeker is dat ze dezelfde doelen nastreven. Maar dit is kostbaar en niet op korte termijn mogelijk. Want als je zeker wilt zijn dat er nergens in die keten rotzooi wordt gemaakt, dan zal je het van begin tot eind moeten managen en regisseren. Daarvoor zijn kortere ketens, met minder schakels nodig. En productie dichter bij huis.

En daar zit een prijskaartje aan. “We willen altijd voor een dubbeltje op de eerste rang zitten en dan moet het ook nog duurzaam zijn, en snel, en betrouwbaar en flexibel”, zegt Van der Veen. “We moeten beseffen dat dat niet samen gaat. Dus als we duurzaamheid belangrijk vinden, moeten we ook snappen dat dwangarbeid er niet voor niets in zit, maar omdat het daardoor veel goedkoper is.”