Steven van Eijck (SER): ‘Vliegen moet veel duurder worden’

Tijdens corona zwelde de roep om samenwerking in alle hevigheid aan. Opeens was het belangrijk om onvermoede coalities te smeden. De samenleving was te complex geworden om alles in je eentje op te knappen. We zagen ook dat veel maatschappelijke vraagstukken met elkaar verweven waren, kregen meer inzicht in de onderlinge verbondenheid. En leiderschap werd een nog belangrijker thema, ook om duidelijk te maken dat de energietransitie niet op zichzelf staat.

Lang voor Corona ons wakker schudde en ook nog voor Yuval Noah Harari meesterwerken als ‘Sapiens’ en ‘21 lessen voor de 21^ste eeuw’ publiceerde, was Steven van Eijck (1959) al overtuigd van de kracht en noodzaak tot samenwerking. De bestuursvoorzitter van de RAI Vereniging huldigt dat principe sinds hij in 2002 werd benoemd tot staatssecretaris van Financiën in het Kabinet Balkenende 1. Hij rijgt diverse invloedrijke functies aan elkaar en tuigde verschillende grote Allianties op. Zijn manier van denken weerspiegelt zich in het Deltaplan Mobiliteit, in de Mobiliteitsalliantie, de stichting Open/Wecycle E-Waste en in een tiental commissies en werkgroepen waar hij als lid van de Sociaal Economische Raad (SER) bij betrokken is, want hij is ook plaatsvervangend kroonlid bij de SER. Oneerbiedig samengevat: een oliemannetje met impact in de polder. En iets eerbiediger: een krachtige verbinder en netwerker.

Van Eijck is een energieke spreker, het type snelle-denker-snelle-prater. Zelf zegt hij over zijn aanpak: ‘Ik wil impact maken vanuit verschillende posities in de samenleving. Ik heb er plezier in om bruggen te slaan tussen politiek en de andere kant van de samenleving, ik kijk altijd als bruggenbouwer naar mogelijke oplossingen.’

We spreken af bij het SER gebouw in Den Haag, vlakbij de Tweede Kamer, maar Van Eijck dirigeert me al snel naar buiten, om op een terrasje in de buurt tijdens het interview van de zon te genieten. Als er een zwaar ronkende brommer optrekt en zijn eerste zinnen voor de digitale recorder onverstaanbaar maken, lacht hij grimmig: ‘Die fossiele wereld trekt binnenkort gelukkig ook weg.’

U volgde Jan Kamminga op als voorzitter van de Stichting Open (Organisatie Producentenverantwoordelijkheid E-waste Nederland), om inzameling van het toenemende aantal elektrische- en elektronische apparaten te versnellen. Toenmalig staatssecretaris Stientje van Veldhoven zei vorig jaar bij uw aantreden: “Deze betrokken bestuurder kan een groeiende afvalberg aan e-waste zeker tegengaan.” Hoe dan?

‘Je hebt een Europese verplichting om 65 procent te recyclen, maar veel interessanter dan de focus op dat cijfer is dat je je richt op het uit het recyclingsproces halen van hoogwaardige grondstoffen, om daar de maatschappij minder mee te belasten. Vanuit de wetenschap dat grondstoffen boven de grond in aantal veel groter zijn dan onder de grond. Waarom gebruiken we die dan niet op een betere manier? Om de koe bij de horens te vatten heb ik een breed kader geschetst en zette ik een alliantie circulaire economie op, met het Afvalfonds Verpakkingen, de Recycling Raad en alle andere spelers. Dan gaat iedereen mee bewegen en realiseert zich waar het om gaat: niet om het percentage van de Europese overheid, maar om het verbeteren van de maatschappij. We hebben nu een Raad van Advies die naar het integrale probleem kijkt, dat veel verder reikt dan alleen het koele cijfer. Iedereen kan nu 1-op-1 aangesproken worden en fabrikanten hebben het nu geagendeerd omdat het veel meer is dan alleen aan een verplichting voldoen.’

Catshuissessies

Alliantieman Van Eijck weet hoe hij de top van Nederland moet verbinden, maar hij kijkt verder dan alleen overheid en bedrijfsleven. Op verzoek van Mark Rutte heeft hij in het verleden soms suggesties voor het regeerakkoord aangedragen. Bij het vorige regeerakkoord wilde hij een voorstel schrijven over de maatschappelijke positie van de kerk en van de ‘civil society’: de vermogensfondsen en de goede doelen. Hij was ook voorzitter van de SBF, de Samenwerkende Brancheorganisaties Filantropie. En toenmalig kardinaal Simonis benoemde hem tot lid van de commissie voor overleg met de overheid.

Mark Rutte heeft niets hierover in het Regeerakkoord opgenomen.

‘Nee, hij zei: “Dát gaan we niet doen, maar je mag Catshuis-sessies organiseren, waar we bewindslieden tegenover leiders uit de werelden van kerk en filantropie zetten.” Hij wilde kijken of er een dynamiek kon ontstaan om vanuit verschillende perspectieven ergens toe te komen.’

En?

‘Aan de ene kant van de tafel zaten zeven bewindslieden met een maatschappelijke uitdaging, die hun bestaan ontlenen aan de voorpagina van De Telegraaf en de opening van het NOS Journaal. Daar tegenover zeven filantropen die je niet op internet vindt, want die willen in stilte goed doen. Er bestond wat argwaan en enig onbegrip over elkaars werelden, wat ik in een hilarische opening duidelijk mocht maken. In de uitnodigingsmail aan de filantropen stond: “Op het terrein van het Catshuis is er geen gelegenheid tot parkeren voor de auto van uw chauffeur, houdt u daar rekening mee.” Eén van de filantropen, puissant rijk, belde me van tevoren. Hij reisde altijd met het OV en vroeg me of je ook met het openbaar vervoer naar de minister-president toe kon. Ik grinnikte dat dat nog knap lastig was. Een ander, die uit Zwitserland kwam en hier een auto leende, vroeg me: “Ik heb geen chauffeur, is dat een probleem?” Maar tijdens de avond zag je de dynamiek groeien: “Als we de handen ineenslaan kan het heel hard gaan.” De één bestiert een mega-departement, de ander heeft een groot bedrijf, maar vanuit een andere kijk willen ze het hetzelfde bereiken, zolang er wederzijds respect blijft kun je bergen verzetten.’

Wat is er uit die sessie voortgekomen?

‘Zo is de maatschappelijke alliantie opgericht door Jan Peter Balkenende en door mij, waar de top van het bedrijfsleven, het kabinet en de fondsen bij elkaar komen rond grote maatschappelijke uitdagingen, met een circulaire aanpak en altijd met de Sustainable Development Goals voor ogen. Natuurlijk schuurt het soms, waarbij vooral de politiek in de ogen van de anderen te veel gericht is op de korte termijn. Maar mijn ervaring is dat je steeds de juiste gremia voor de juiste termijn in moet inzetten, al naar gelang het doel dat je nastreeft. Dat doe je als je het snapt.’

Deltaplan Mobiliteit

Vorig jaar traden Steven van Eijck als voorzitter van de RAI Vereniging en Marjan Rintel (toen president-directeur NS, binnenkort bij de KLM) als voorzitter en vice-voorzitter aan bij de Mobiliteitsalliantie. Midden in coronatijd ging het over ‘met lef en ambitie investeren’ en over ‘groot denken.’ Mobiliteit moet ‘slim, flexibel en zo duurzaam mogelijk worden’, zei Rintel. En Van Eijck jubelde in een persbericht dat optimale mobiliteit bijdraagt aan ‘de oplossing van vraagstukken op het gebied van wonen, van verduurzaming, van economische groei en bovenal draagt mobiliteit bij aan een gezonde samenleving.’

Wat is er intussen gebeurd?

‘We hebben met 25 partijen een deltaplan Mobiliteit gemaakt om het vervoer van de toekomst slimmer te maken. Je kunt straks je reis inplannen en in één opslag zien wat je opties zijn: welke trein je kunt nemen, of je vervolgens kunt overstappen op een elektrische deelscooter, een fiets of een leenauto. Je ziet hoeveel CO2 je uitstoot en welke alternatieven je hebt. Het verbinden van data zal het reizen makkelijker en duurzamer maken. De ontwikkeling van elektrische auto’s zet door. En we moeten meer gaan inzetten op waterstof, omringende landen zijn daar verder mee. Het kabinet heeft beloofd in ieder geval geen maatregelen te nemen die in tegenspraak zijn met waar wij over hebben nagedacht. Het kabinet heeft ook nog met de stikstofproblematiek en de CO2-reductie op alle fronten te maken. Omdat alles met elkaar samenhangt hebben ze aan ons gevraagd of we kunnen kijken hoe we het gezamenlijk kunnen oplossen. De boodschap is bij iedereen doorgedrongen en het woord mobiliteit heeft nog nooit zo vaak in een regeerakkoord gestaan als nu.’

In zijn column in het FD krijgt u nog meer hulp aangeboden. Mathijs Bouman pleit voor een spitsheffing, terwijl alleen een kilometerheffing in de plannen heeft staan. Maar pas voor 2030 en dan ook nog niet tijd- en plaatsgebonden. Bouman schrijft: “Het wordt dus juist geen prikkel om de spits te mijden, maar een platte heffing voor altijd en overal. Oliedom.”

‘Ik heb Mathijs Bouman hoog zitten, maar hier heeft hij een blinde vlek. Het hybride werken zorgt al voor een behoorlijke reductie van verkeer.’

Je ziet tijdens de spits toch weer de files terugkeren.

‘Het is echt een denkfout. Alle rapporten van KPMG laten zien dat door betalen naar gebruik het verkeer met 10 tot 11 procent afneemt. Standaard is dat men veel verantwoorder gaat rijden. Het kale feit dat je betaalt per kilometer in plaats van het bezit te belasten leidt tot reductie van het verkeer.’

Het kabinet heeft geen onderscheid gemaakt tussen auto’s die elektrisch, op benzine, gas of diesel rijden.

‘Heel jammer dat het kabinet niet voor milieudifferentiatie heeft gekozen. Die platte heffing vind ik jammer. Zorg dat er een milieutax op komt, zodat je meer betaalt wanneer je vervuilt. Het zal wel wisselgeld voor de komende periode zijn. Ik denk dat de VVD al heel wat heeft moeten opgeven, maar we staan voor een onomkeerbaar proces. In de toekomst gaat iedereen betalen naar gebruik. Het was een enorme brug voor de VVD om overheen te gaan, de volgende stap is die milieuheffing en weer een stap verder is kijken of het tijd- en plaatsafhankelijk kan worden ingevoerd.’

Wanneer rijden we helemaal elektrisch?

‘In 2035 is alles wat in steden wordt bezorgd emissieloos, van het pakje van bol.com tot de bevoorrading van Jumbo.’

En moeten we in navolging van Duitsland ook inzetten op afschafsubsidie? Als je je auto inlevert krijg je 1 jaar gratis reizen in het OV aangeboden.

‘Ik weet niet wat je daar mee wil bereiken. Iemand die een elektrische auto inlevert krijgt dan afschafsubsidie, terwijl die auto juist bijdraagt aan een schoner milieu.’

En voor een auto op benzine of diesel?

‘Je wil bereiken dat het klimaat verbetert. Wie zijn auto inlevert gaat naast het OV misschien op een motor of in een minder schone deelauto rijden. En als je ergens woont waar je nauwelijks OV hebt is het ook een probleem. Ik zie te veel bij-effecten om hier voor te zijn.’

Het duurt wel lang voor alle mooie plannen zijn uitgevoerd, zegt de Jonge Klimaatbeweging. Jongeren willen hier niet op wachten, ze pleiten voor versnelling van de transitie.

‘Spreekt die beweging voor alle jongeren? De ANWB doet ook veel onderzoek onder jongeren en dan blijkt dat de auto voor hen van groot belang blijft. Het staat ook voor vrijheid. Maar als ik iets bij de RAI Vereniging heb bereikt is het dat we meer gefocust zijn op duurzaamheid in combinatie met verkeersveiligheid. We sloten niet alleen de deal dat alle transport in de stad in 2035 emissieloos moet zijn, maar ook dat wie op tien kilometer van zijn werk woont geen auto, maar een fiets van de zaak krijgt; de e-bike, ons initiatief! Wij vertegenwoordigen alle vervoersmiddelen en vinden dat ze zoveel mogelijk elektrisch moeten worden. Dieselgate heeft daarbij inderdaad geholpen. Het heeft voor een versnelling van het elektrisch rijden gezorgd. Uit zichzelf hadden fabrikanten die stap lang niet zo snel gezet.

U leidde samen met Marjan Rintel de Mobiliteitsalliantie. Rintel zat toen nog bij de NS en sprak duurzame woorden. De NS is nog steeds bij de Alliantie aangesloten, wanneer komt de KLM erbij?

‘Ik hoop dat het ons lukt ze erbij te betrekken, maar weet niet wanneer.’

Durft de KLM nu harde knopen op milieugebied door te hakken, na alle steun die ze kregen?

‘KLM is wel onze nationale trots natuurlijk. Maar harde knopen hakken ze niet door. Iedereen weet dat als je een vliegticket koopt naar Barcelona, je een prijs betaalt die de kosten misschien net dekt en wellicht nog een beetje winst genereert, maar dat komt ook omdat er geen belasting op zit, geen milieuheffing?

Bent u voor zo’n vliegtax?

‘Als je dat mij privé vraagt zeg ik ja. Ik zou het dubbele willen betalen voor mijn tickets als ik daar het milieu mee kan ontzien.’

U kunt ook minder gaan vliegen.

‘In de mobiliteitsladder die we vanuit de RAI Vereniging ontwikkelden, staat ook dat je minder op vliegen moet inzetten. Als je naar Parijs, Londen of Berlijn gaat zou ik sowieso de trein pakken. Het kan ook.’

Maar vliegen naar Berlijn is goedkoper dan per trein.

‘Dat vind ik belachelijk. Maar omdat KLM nu geen lid is van de Alliantie, vind ik dat we ons vanuit die positie niet over de luchtvaart moeten uitlaten. Op verzoek van het kabinet heb ik met KLM CEO Pieter Elbers gesproken. Mocht KLM lid worden dan gaan we dit gesprek met ze aan, honderd procent zeker!

Authentiek en empathisch leiderschap

Voorzitter van VNO/NCW Ingrid Thijssen liet zich kort na haar aantreden gelden als een leider die vol inzet op de energietransitie, een circulaire economie en brede welvaart. Als die mooie woorden in daden worden omgezet betekent dat ook een aardverschuiving voor het bedrijfsleven.

Wat vindt u, als bestuurslid sinds 2014 van VNO/NCW, van deze nieuwe koers?

‘Ik ben heel blij met Ingrid Thijssen als nieuwe voorzitter. Iedereen heeft door dat haar koers de nieuwe insteek moet zijn. Maar je moet er wel rekening mee houden dat de “proof of the pudding in the eating” is. Als het pijn gaat doen omdat je maatregelen moet nemen die de winst gaan aantasten, waar de aandeelhouders niet blij mee zijn, gaat het erom wat je daadwerkelijk doet. Of waar kies je voor als je flinke investeringen moet doen die uiteindelijk de duurzaamheid ten goede komen, maar toch minder rendement opleveren? Je weet dat er gekrakeel ontstaat; wat doe je dan? We moeten onze leiders erop voorbereiden dat ze staan voor de troepen en zeggen: we gaan ervoor. Want je bent geen knip voor de neus waard als je in deze tijd aandeelhouders en financiers niet kunt overtuigen van een ondubbelzinnige keuze voor milieu en een betere maatschappij. Als je het nalaat doe je niet meer mee.’

Hoe krijg je vervolgens iedereen mee? In Frankrijk blijven de gele hesjes in opstand komen.

‘Als je nu een huis bouwt heb je de juiste R-waarde nodig voor isolatie, moet je een dure warmtepomp installeren en moeten er kostbare zonnepanelen op het dak. Het is compleet onbetaalbaar geworden. Wat doet dat met starters? De energieprijzen stijgen en de voedselprijzen gaan omhoog door de oorlog en de torenhoge inflatie. Waar blijft de intergenerationele solidariteit? Ga kijken naar vermogende particulieren die iets kunnen doen. Ik behoor tot die groep en lever graag wat in ter wille van mijn kleinkinderen. Kijk ook hoe je de enorme vermogensverschillen binnen de samenleving kunt oplossen. Ook hier komt het op leiderschap aan. Durf je voor een samenleving te staan waar het aankomt op meer samen naar oplossingen zoek?’

Voor leiderschap heb je vertrouwen nodig. Vertrouwen we onze leiders te weinig?

‘In de discussie over thuiswerken ging het over een toekomst waarin het hybride werken niet meer is weg te denken. Grote voordelen zijn: minder files, minder uitstoot en je hebt minder kantoorruimte nodig. Maar uiteindelijk zijn dat welkome neveneffecten van waar het echt om gaat, om wat het doel is, meer vertrouwen ontwikkelen in de relatie werkgever-werknemer. Dat is leiderschap: met dit doel voor ogen aantonen dat je ook op de productiviteit van een werknemer vertrouwt als die thuiswerkt. Leiders moeten zelf aan het vertrouwen werken. Zorg dat je authentiek en empathisch bent. Als je niet authentiek bent val je zo door de mand.’

Heeft u voorbeelden?

‘Paul Polman zette zich bij Unilever met hart en ziel in voor “people, planet, profit.” Vanuit het adagium: behandel een ander zoals je jezelf zou behandelen. Hij deed wat je een moderne leider verwacht. Een partij als D66 heeft daar juist een issue. Daar zie je dat de meeslepende beelden die aan de kiezer werden beloofd, met de voeten worden getreden door de leider. Het nieuwe leiderschap krijg je niet zomaar van de grond, daarvoor is de werkelijkheid te weerbarstig. Je kunt beter voorzichtiger zijn in je uitlatingen. In de trant van: “we gaan ons stinkende best doen voor nieuw leiderschap. Daarbij zal er vast eens iets misgaan, maar dan leggen we uit waarom. Maar geef ons in ieder geval de kans.” Als je het zo doet wek je wel vertrouwen.’

De invloedrijke Franse klimaatwetenschapper Valérie Masson zegt dat journalisten aan alle politici en beleidsmakers die ze interviewen moeten vragen wat die zelf doen om de klimaatverandering te beperken. Wat doet u?

‘Ik luister naar mijn drie dochters die allemaal studies volgden waarin “sustainability” een voorname rol speelt. En ik zie het belang in van goed rentmeesterschap, gedreven door mijn katholieke geloof. Ik heb mijn Oldtimer te koop gezet, zet de thermostaat op 19 en ik heb warmtepompen geplaatst in mijn vakantiehuisje. Maar mijn voetafdruk is nog steeds te hoog, daarvoor hou ik te veel van leuke dingen.’