Zorg om zorg: Duurzaamheid ondergeschoven kindje in zorgsector

Door Stephanie Zuure* en Mark Beumer

“Ook het ervaren recht op zorg wordt steeds belangrijker,” verzucht Rob van Dam, voorzitter van de Raad van Bestuur van Osira Amstelring, een grote zorginstelling in regio Amsterdam. Van Dam doelt op het feit dat medische innovaties steeds meer behandelingen mogelijk maken. Mensen vinden dat zij dan ook het recht hebben om zo’n behandeling te krijgen.

Het ervaren recht op zorg is een van de vele oorzaken van een sterk groeiende zorgvraag in Nederland, net als bekende oorzaken zoals vergrijzing, een groeiende bevolking, en de fastfood-leefstijl die ons eetpatroon steeds meer typeert. De overheidsuitgaven in de zorg waren in 2000 nog €47 mrd, in 2011 was dat bijna verdubbeld tot €90 mrd. Ook het personeelsbestand in de sector neemt sterk toe. Na jaren van stijging was het aantal werknemers in 2010 opgelopen tot 1,3 miljoen, oftewel 11,8 procent van de beroepsbevolking. De zorgsector is een banenmotor.

 

In een groot ziekenhuis als het UMC Groningen wordt dagelijks ongeveer 847 duizend liter water gebruikt, en wordt er 130 duizend kilowattuur aan energie verbruikt.

 

Zo’n omvangrijke sector heeft onvermijdelijk ook een impact op het milieu – en die impact is groot. In een groot ziekenhuis als het UMC Groningen wordt dagelijks ongeveer 847 duizend liter water gebruikt, en 130 duizend kilowattuur aan energie. Ook komt er zeven ton afval per dag vrij. Het UMC Groningen is op enkele hectaren een dorp van 3.000 huishoudens.

Uit cijfers van het CBS komen ziekenhuizen naar voren als relatief de grootste gasverbruikers binnen de dienstensector. Het jaarlijkse energieverbruik van de totale zorgsector bedraagt ruim 900 miljoen kubieke meter gas en 2,3 miljoen megawattuur elektriciteit. Dat is vergelijkbaar met het verbruik van ruwweg 600.000 huishoudens.

 

Ondergeschoven kindje

 

Opvallend is dan ook dat er in de Nederlandse zorgsector bijna niets gebeurt met duurzaamheid. Uit onderzoek van DuurzaamBedrijfsleven.nl onder 47 zorggroepen – instellingen zoals verpleeg- en verzorgingshuizen – blijken 21 instellingen niets over het thema te vermelden in hun jaarverslagen. Bij navraag geven enkelen ook aan dat het geen onderwerp op de agenda is.

Bij ziekenhuizen bestaat hetzelfde beeld. Uit een onderzoek van Royal HaskoningDHV bleek dat ziekenhuizen amper bezig zijn met maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Het ingenieursbureau concludeerde dat op alle punten ‘nog een hoop te winnen valt’, met de gelukkige uitzondering van het punt ‘zorg voor mensen’.

 

In sommige organisaties is de afdeling inkoop verantwoordelijk voor duurzaamheid, in andere de communicatieafdeling.

 

Uit de rondvraag van DuurzaamBedrijfsleven.nl komt naar voren dat het vaak onduidelijk is onder wiens verantwoordelijkheid het thema valt binnen de organisatie. In sommige organisaties is het de afdeling inkoop, dan wel de milieucoördinator, dan wel de facilitaire afdeling. Waar het thema in andere organisaties wordt gedragen door de Raad van Bestuur en de communicatieafdeling.

Als er al activiteiten zijn, dan zijn deze veelal kleinschalig en beperkt tot afdelingsniveau. Aansturing en structuur voor duurzame toepassingen blijven in gebreken waardoor een gewenste MVO-koppositie voor veel ziekenhuizen niet in het verschiet ligt.

Het beeld ontstaat dat duurzaamheid een ondergeschoven kindje is in de zorg. Waaraan ligt dat? En wat kan er aan gedaan worden?

 

Zorg om zorg

 

‘Wij zijn een maatschappelijke onderneming, ons doel is niet om zoveel mogelijk winst te maken,’ zegt Paul van der Wijk, lid van de Raad van Bestuur bij het Martini Ziekenhuis in Groningen. ‘‘Het maatschappelijk belang is een thema dat in onze genen zit.’

Het Martini Ziekenhuis is een van de weinige ziekenhuizen die wél bezig is met duurzaamheid. Andere koplopers zijn onder andere het UMC Utrecht en drie Amsterdamse ziekenhuizen: het AMC, het Antoni van Leeuwenhoek, en het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis. Het Groningse Martini heeft bijvoorbeeld een Green Building Monitor in de centrale hal. ‘Deze toont tot op het uur nauwkeurig informatie over het verbruik van stroom, warmte, koude en water. Het Martini Ziekenhuis was het eerste ziekenhuis in Nederland met zo'n monitor.’

 

De term duurzaamheid schrikt eerder af, de term ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ al minder.

 

Hoewel duurzaamheid gezien kan worden als een ‘maatschappelijk belang’ leeft in de zorgsector een andere interpretatie veel sterker. Goede zorg voor de patiënt is het maatschappelijke belang dat voorop staat. De term duurzaamheid schrikt eerder af, de term ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ al minder. Duurzaamheid wordt veelal gezien als een initiatief waarbij grote financiële investeringen noodzakelijk zijn. En dat brengt de zorg voor de patiënt in gevaar.

Daarom is het ook zo lastig om intern draagvlak voor het thema duurzaamheid te creëren. Voornamelijk de medische staf reageert allergisch. Van der Wijk legt uit: ‘Dat komt omdat het lastig is verantwoording af te leggen voor investeringen in duurzaamheid die niet direct gerelateerd zijn aan de medische zorg en niet onmiddellijk financieel resultaat opleveren.’

Een ander probleem waar ziekenhuizen tegenaan lopen is dat  patiënten over het algemeen een ziekenhuis niet uitzoeken op het duurzaamheidsbeleid. Locatie en specialisme worden meegenomen in de ziekenhuiskeuze, niet het aantal kilowattuur dat een ziekenhuis per bed nodig heeft. Als de patiënt niet vraagt, dan neemt de zorgsector het initiatief ook niet.

 

Miljoenenverspilling

 

Toch kunnen besparingen op energie, water en afval juist leiden tot geldbesparingen. Dat geld kan weer geïnvesteerd worden in betere zorg. Het potentieel tot verduurzaming in de zorgsector is enorm. Volgens TNO Centrum Zorg en Bouw kan de zorgsector tussen de 12 en 25 procent energie besparen. Dit komt overeen met een jaarlijkse gemiddelde kostenbesparing van €115 mln en een CO2-reductie van ongeveer 600 ton per jaar. Slimme oplossingen voor water en afval staan dan nog buiten beschouwing.

 

De zorgsector kan op jaarbasis €115 mln aan energiekosten en 600 ton aan CO2-uitstoot uitsparen.

 

Sommige ziekenhuizen zien dat in. Steeds meer ziekenhuizen, waaronder het Martini Ziekenhuis, het Amsterdamse Onze Lieve Vrouw Gasthuis en het UMC Utrecht, garanderen bijvoorbeeld dat zij 100 procent groene stroom afnemen. Het St. Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg en het Gelderse Vallei Ziekenhuis in Ede experimenteren met voedsel. Patiënten krijgen geen voorverpakte maaltijden meer, maar kunnen à la carte bestellen. Daardoor eten ze meer, herstellen ze sneller, en ontstaat minder voedselafval. Dat laatste scheelt ook significant op de rekening.

Het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft werkt met de Nederlandse startup Pharmafilter om zijn afval te reduceren. Het ziekenhuis kan zijn bestek, borden en bedpannen gemaakt van biologisch afbreekbare materialen, samen met het afvalwater uit douchen en toiletten, in een filter op locatie verwerken. Deze gelijknamige Pharmafilter zuivert het water van bijvoorbeeld in urine opgeloste medicijnen en zet het afval om in biogas. De opbrengst? Een reductie van het vaste afval met 90 procent en groene energie uit biogas. Al 35 Nederlandse ziekenhuizen zijn geïnteresseerd in het concept.

 

Het ziekenhuis van de toekomst

 

Het Martini Ziekenhuis heeft overigens nog een andere reden om in te zetten op duurzaamheid. Van der Wijk verwacht dat mensen hun werkgever steeds meer uitkiezen op basis van hun maatschappelijke betrokkenheid. Om bekwaam personeel aan te kunnen blijven trekken is het van belang oog te hebben voor het MVO-beleid. ‘De reputatie bij jonge, enthousiaste potentiële medewerkers, is belangrijk. Je wilt graag dat ze trots zijn op het ziekenhuis,’ aldus Van der Wijk. En bekwaam personeel leidt uiteindelijk weer tot betere zorg – en dát is waar het de patiënt om te doen is. Dat is ook de boodschap die naar de specialisten gaat: duurzaamheid levert op termijn geld op voor meer onderzoek en betere zorg.

 

Duurzaamheid trekt bekwaam personeel aan. Bekwaam personeel leidt uiteindelijk weer tot betere zorg – en dát is waar het de patiënt om te doen is.

 

‘Huidige innovatieve ideeën uit andere sectoren kunnen veel meer worden toegepast in de zorgsector,’ denkt Rob van Dam van OsiraAmstelring. ‘Het wiel hoeft niet opnieuw te worden uitgevonden.’ Waar dat begint? OsiraAmstelring overweegt ouderen iPads te laten gebruiken om in contact te komen met thuiszorgpersoneel of een verpleegkundige. Veel hulpvragen of praatjes voor de gezelligheid kunnen dan zonder reistijd worden geboden

In de jaarverslagen waar duurzaamheid wél genoemd staat spreken meerdere ziekenhuizen de ambitie uit om het ‘groenste’ ziekenhuis van Nederland willen worden. Daar waar koplopers zijn, zullen ook volgers zijn. En dat leidt uiteindelijk alleen maar tot betere zorg.  ‘Er is de mogelijkheid om veel mensen te bereiken,’ mijmert Van der Wijk. ‘Je hoopt mensen natuurlijk ook een beetje bewuster te maken.’

-----

Stephanie Zuure heeft onderzoek gedaan naar MVO in de zorgsector in opdracht van DuurzaamBedrijfsleven.nl.

 

Foto: Kaptain Kobold