De zorg heeft weer ademruimte. Dus is er opnieuw aandacht voor duurzaamheid

De zorg is verantwoordelijk voor 5% tot 7% van de CO2-uitstoot in Nederland. In een internationaal vergelijkend onderzoek scoort Nederland met een footprint van 5,9% op een gemiddelde van 4,4% zeker niet voorbeeldig, zegt Van Beek. De zorgsector heeft daarom de ambitie om de CO2-uitstoot te verlagen, de bedrijfsvoering circulair te maken, de medicijnresten in water aan te pakken en een leefomgeving te creëren die bijdraagt aan de gezondheid.

Maar toen was daar de coronacrisis, die het uiterste vroeg van de zorgsector. Nu de eerste golf opgevangen is, kan er voorzichtig weer worden nagedacht over andere zaken dan corona. Hoe gaat de sector nu verder met duurzaamheid?

Wat is de grootste uitdaging voor duurzaamheid in de zorg?

“Besturen van zorginstellingen zijn vaak bezig met andere zaken die op de korte termijn urgenter zijn voor de primaire zorgtaak of het voortbestaan. De afgelopen maanden is de agenda natuurlijk gedomineerd door corona. En normaal gesproken zijn er betaalbaarheidsvraagstukken, personeelstekorten, ICT-vraagstukken of veiligheidsissues. Die dienen zich in de crisis overigens ook weer aan. Dan komt duurzaamheid niet bovenaan de agenda – en dat snap ik wel.” 

Voor de coronacrisis was er een positieve ontwikkeling gaande, met veel instellingen die de Green Deal Zorg ondertekenden. Is die aandacht nu helemaal verslapt?

“In het begin was ik daar bang voor, maar dat gevoel heb ik nu absoluut niet meer. Er liggen juist nieuwe kansen. Adviesbureau Gupta stelt in het rapport ‘Corona: struikelblok of katalysator voor groenere ziekenhuiszorg?’ dat patiënten 70 procent minder reisden door de mogelijkheden van e-health, zorg op afstand. Dat zorgt voor een enorme CO2-reductie. En de zorgprofessionals die thuis werkten, zoals managers, zijn daar niet eens in meegenomen. Bovendien heb je ook minder vierkante meters nodig als er minder patiënten naar het ziekenhuis komen. Een eerder rapport van de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen liep daar al op vooruit. Maar op het gebied van medicijnresten in het water en afval staat het er natuurlijk een stuk minder goed voor.”

Is zorg op afstand een tijdelijke of blijvende maatregel?

“Ik denk dat het onomkeerbaar is. Niet in die aantallen, Gupta schat het in op 25 procent. Patiënten zijn er erg tevreden over, want die hoeven niets te regelen op hun werk of voor hun kinderen. Patiënten moeten wel zelf kunnen kiezen, dat was tijdens de eerste coronapiek natuurlijk niet altijd het geval. Maar ik vind dat je het milieu daar absoluut in moet meewegen.”

Maken de werkdruk en de focus op hygiëne het lastig om duurzaamheid op de agenda te krijgen?

“De werkgroep infectiepreventie wordt geleid door microbiologen, die staan echt niets toe wat niet veilig is. Maar jonge specialisten in opleiding willen nu juist meer met duurzaamheid doen, dat gevoel is bij hen alleen maar sterker geworden. En ook Diederik Gommers, het boegbeeld van de intensive cares, vertelde onlangs in een podcast hoe erg hij schrok van de hoeveelheid afval die voortkomt uit kleine handelingen als het aanprikken van een ader. Ik heb de Green Deal bij hem onder de aandacht gebracht en hij gaat het bespreken met de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care.

'Jonge specialisten in opleiding willen nu juist meer met duurzaamheid doen'

Goede timing is natuurlijk wel belangrijk. Als zorginstellingen nog midden in de evaluatie van de crisis zitten, moet je niet met duurzaamheid komen aanzetten. Dan moet je eerst de meest urgente crisis het hoofd bieden.”

Terug naar de situatie vóór de coronacrisis. Wat trof je aan in zorgland toen je kwartiermaker verduurzaming voor VWS werd in 2018?

“Toen ik hiervoor werd gevraagd, was er al drie jaar een Green Deal Zorg gaande, samen met een aantal duurzame voorlopers. Maar dat was een kleine groep, en vooral ook vrijblijvend. Er was een hele verzameling goede projecten rondom duurzaamheid. Maar dat waren eenmalige projecten, afhankelijk van specifieke omstandigheden, niet opgeschaald en zelden integraal verankerd in de strategie van de Raad van Bestuur.”

In 2018 kwam de Green Deal 2.0. Wat is het belangrijkste verschil met de Green Deal uit 2015?

“De oude Green Deal was heel erg gericht op de facilitaire processen, de gebouwde omgeving en energiebesparing. Intrinsiek gemotiveerde zorgbestuurders deden mee en één verzekeraar. De zorgprofessionals zelf speelden eigenlijk nauwelijks een rol. Daardoor liepen plannen voor duurzame inkoop vaak vast op de werkvloer. Met de Green Deal 2.0 wilden we inzetten op een meer integrale benadering van duurzaamheid in de zorg. We hebben de brancheorganisaties betrokken en ambassadeurs benoemd om de verhalen te vertellen van de voorlopers. Je moet samen optrekken als sector en proactief aan leveranciers vragen of het allemaal niet anders kan. Zijn die dubbele verpakkingen bijvoorbeeld echt nodig? Het vergroten van je inkoopmacht is voor circulariteit essentieel.”

Als het gaat om CO2-reductie in de zorg, waar valt dan de meeste winst te behalen?

“Drie terreinen springen eruit. Het energieverbruik van gebouwen zorgt voor 38 procent van de CO2-uitstoot van de zorg. Energiebesparing en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen in de bouw is dus essentieel. Het in kaart brengen van het zorgvastgoed met behulp van een zogenaamd materialenpaspoort kan daarbij helpen. Het tweede uitstootkanon is het transport van en naar ziekenhuizen, leveranciers, patiënten en bezoekers, met 22 procent. De derde grote CO2-factor zijn de geneesmiddelen; het maakproces, afval en vervoer zijn samen verantwoordelijk voor 18 procent van de uitstoot.”

Wie kunnen er aan deze knoppen draaien?

“Het zou helpen als Raden van Toezicht hun besturen meer zouden aanspreken op duurzaamheid. Maar eigenlijk kunnen we dat allemaal doen vanuit onze eigen rollen. Of je nu in de OR zit, werkt als zorgprofessional in een multidisciplinair team, of bij een zorgverzekeraar. De CZ Groep heeft vorig jaar als eerste zorgverzekeraar de Green Deal 2.0 ondertekend en aangegeven dat ze bij hun zorginkoop ook duurzaamheid gaan betrekken.”

Hoe staat het er nu voor met de Green Deal 2.0?

“De Green Deal 2.0 is inmiddels getekend door zo’n 250 zorgorganisaties en een groot aantal brancheorganisaties en bedrijven. Maar we willen natuurlijk ook dat de leden van al die organisaties afzonderlijk tekenen. In november vorig jaar was er bijvoorbeeld een ALV van de Vereniging van Heelkunde, die helemaal gewijd was aan duurzaamheid op de operatiekamer.

Een fantastische ontwikkeling is dat de NEN (Nederlands Normalisatie Instituut, red) de Green Deal ook heeft getekend. Zij hebben nu tijdelijke richtlijnen voor zorginstellingen ontwikkeld om te beoordelen of je medische hulpmiddelen voor eenmalig gebruik toch kunt hergebruiken en hoe. Daar ben ik zó trots op, dat iemand zich daar hard voor heeft gemaakt! Een prachtig voorbeeld van waar de Green Deal toe kan leiden, zelfs in tijden van corona.”

Hoe zorgen we ervoor dat duurzaamheid een olievlek wordt in de zorg?

“Wat ik voor elkaar probeer te krijgen als kwartiermaker is dat zorgorganisaties hun eigen speerpunten duidelijker naar buiten brengen. Dan zien organisaties ook van elkaar met wie ze kunnen praten als ze bijvoorbeeld hun IT willen verduurzamen. Voorbeeldfuncties zijn essentieel en dat begint nu te komen, doordat ze elkaar steeds ontmoeten op o.a. Green Deal bijeenkomsten – dat gaan we straks natuurlijk weer oppakken. Het Amsterdam UMC heeft bijvoorbeeld naast hun drie kerntaken patiëntenzorg, onderzoek en onderwijs & opleiding als vierde dimensie duurzaamheid toegevoegd. Zo’n expliciete keuze zie ik nog zelden, maar het geeft wel moed!”

Lees ook: Zes duurzame oplossingen in de zorgsector

In welke sectoren binnen de zorg valt veel winst te behalen?

“De GGZ zit met veel vastgoed, vaak kleine locaties. Er ligt daar een enorme uitdaging bij het energiebeheer. Aan de andere kant denk ik dat duurzaamheid in de gebouwde omgeving wel loopt. Daar heeft de overheid voldoende grip op en instrumenten voor. Maar de primaire processen in de zorg – daar moeten we een dieper bewustzijn bewerkstelligen. Als volgend jaar rond deze tijd 25 procent van de beroepsverenigingen de Green Deal Zorg heeft ondertekend, dan ben ik een gelukkig mens. De verpleegkundigen en de orthopeden hebben al getekend. Ik hoop dat andere specialismen volgen.”

Halen we de nul op de meter in 2050?

“De Green Deal Duurzame Zorg is een goed en breed programma van meer dan 200 (zorg)partners. Hierin worden allerlei projecten gestimuleerd: de Green Deals, de klimaattafels, de routekaarten, maar ook Intrakoop, de grote inkooporganisatie van een aantal aanbieders die druk gaat zetten om zorgleveranciers duurzamer te laten aanbieden. De beweging van de voorlopers die nu de middengroep bereiken wordt onomkeerbaar.

'Je krijgt mensen overtuigd door te zeggen: "het ligt in jullie handen, denk alsjeblieft mee"'

Er is een organisatie-brede cultuurverandering nodig. Een duurzaam gebouw moet bijvoorbeeld ook duurzaam gebruikt worden. In een sector waar de werkdruk al zo hoog is, is dat soms best een punt. Mijn eigen ervaring als zorgbestuurder is dat er een heel erg fijne energie ontstaat wanneer je professionals zelf betrekt bij duurzaamheid. Zodra je zegt: ‘het ligt in jullie handen; denk alsjeblieft mee’, krijg je mensen overtuigd. De jonge mensen vinden het een no-brainer en dat is sinds corona alleen maar sterker geworden. Daarmee is nul op de meter in 2050 ook echt haalbaar.”

Lees ook: Gezonde voeding als businesscase voor ziekenhuizen

Beeld: Anette Brolenius