‘Van duurzaamheid anno nu gaan we nog steeds naar de kloten’

“Als we doorgaan op de huidige manier van economisch denken en doen, dan zetten wij ons voortbestaan op het spel. Dat lijkt mij niet wenselijk. Vandaar dat ik heel hard werk aan de ontwikkeling van een alternatief idee”, zegt Kees Klomp via een video-verbinding. Aan de houten balken achter hem hangen Tibetaanse vlaggetjes.

Een depressie en een boeddhistische levensbeschouwing brachten Klomp op de gedachte dat er een existentiële crisis voor nodig is om ons gedrag veranderen. Inmiddels is hij lector Betekeniseconomie bij Kenniscentrum Business Innovation aan de Hogeschool van Rotterdam. In zijn nieuwe boek Betekeniseconomie schetst hij waarom het huidige systeem faalt en hoe een hoopvolle toekomst eruitziet.

Waarom vindt u dat de economie anders moet?

“Het grote probleem van onze huidige levensstijl en economie is dat wij van de natuur verwachten dat deze zich aan ons aanpast. En dat doet de natuur niet. Mijn vraag is hoe een economie eruit zou zien als wij ons aanpassen aan de natuur. Dan kom je al snel tot de conclusie: radicaal anders. Ik probeer een methode te ontwikkelen die tot een economie leidt die nadrukkelijk bijdraagt aan de levensbestendigheid op deze planeet.”

Wat kenmerkt uw lessen?

“Ik ben een fervent voorstander van een pluralistische economische benadering. Daarmee bedoel ik dat er niet zoiets bestaat als dé economie. Er bestaan veel verschillende economische scholen. We hebben bijvoorbeeld de neoklassieke economische school, de marxistische economische school, de feministische economische school, enzovoorts. Dat zijn allemaal volstrekt verschillende manieren waarop mensen naar de economie kijken. Mijn belangrijkste taak op de hogeschool is om studenten uit te leggen dat de economieles die ze krijgen super normatief is. Als het nu over economie gaat, hoor je vaak alleen de neoklassieke economische school.

Juist het neoklassieke idee van groei heeft veel van de huidige problemen veroorzaakt. Door vast te houden aan dat wat in de neoklassieke economische leer de norm is, komen we er niet. We kunnen niet uit een probleem groeien dat door groei is ontstaan. Je hoeft geen raketgeleerde te zijn om dat te begrijpen. Maar begrijp me niet verkeerd. Heel veel zaken uit de neoklassieke leer zijn buitengewoon nuttig en moeten we behouden. We moeten ze alleen niet als natuurwetten presenteren. De neoklassieke leer is slechts een van de mogelijkheden om de wereld te beschouwen. We moeten de economische wetenschap presenteren zoals het is: een pluralistisch landschap. Dan ontstaat er een mooi democratisch, inclusief palet waarbij we binnen al die verschillende stromingen kunnen zoeken naar de beste oplossingen voor de situatie waarin we nu zitten.”

Veel bedrijven die nu met duurzaamheid aan de slag gaan, voldoen niet aan uw omschrijvingen. Hoe zit dat?

“De duurzame norm op dit moment is dat bedrijven hun eigen realiteit te verbeteren. Wat ze alleen niet doen is daar de context bij schetsen. Dus we weten wat B is ten opzichte van A. Maar we weten nog steeds niet wat B in relatie tot de context is. Denk aan een bedrijf dat een X hoeveelheid liter water gebruikt en nu duizenden liters bespaart. Als het nog steeds heel veel water uit het systeem haalt, is het nog steeds slecht. Dit heet netto positief. Het betekent dat je in de mix van de dingen die je doet net iets meer dingen goed doet, dan slecht. Dat is een superbelangrijke stap. Alleen gaan we er uiteindelijk nog steeds van naar de kloten, want negatief is ecologisch gezien nog steeds negatief."

"Ik maak weleens de vergelijking met een alcoholist. Als een alcoholist eerst zestig bier dronk en nu nog maar twintig, dan drinkt hij veertig bier minder. Te gek! Maar hij is nog steeds een alcoholist en heeft nog steeds een probleem. Dus we moeten van netto positief naar transformationele duurzaamheid of ‘bruto positief’. Dat kan alleen maar met een verschuiving van wat we als maatschappij waardevol noemen. Want de reden waarom bedrijven het minder slecht doen is omdat de bedrijfsvoering gericht blijft op het creëren van financiële waarde. Bedrijven moeten een veel lager financieel resultaat gaan nastreven. Zo laten ze bepaalde andere waarden groeien en floreren.”

Kunnen de huidige bedrijven die overstap wel maken?

“In principe wel. Wij kunnen al decennialang zaken als biodiversiteitswinst en -verlies, luchtkwaliteit en sociale inclusie of exclusie meten. Dat zijn allemaal aspecten die we al tot op de komma nauwkeurig kunnen meten en uitdrukken. We doen er alleen niks mee. Dat komt doordat wij in de economie bepaald hebben dat we de realiteit van het bedrijf beperken tot de financiële realiteit. Dus als wij met elkaar besluiten om die taal te verbreden en zeggen dat we niet alleen meer naar het inkomensplaatje van een bedrijf kijken maar ook maatschappelijke winst en verlies meenemen, dan krijgen bedrijven geen heel enge financiële waarde maar een integrale waarde. Een impactwaarde. Er zijn steeds meer bedrijven die daarmee werken. ABN Amro doet bijvoorbeeld al aan integrated impact reporting. In het jaarverslag is daardoor ook de ecologische winst en verliesrekening van hypotheken in kaart gebracht.

Er zijn dus twee stappen nodig. De eerste stap is data. We moeten gaan meten en rapporteren. En de tweede - nog belangrijkere - stap, is dat we er taal van moeten maken. Dus wij moeten die data niet alleen zien en monitoren, maar hem ook gaan waarderen. We moeten brede waarde en brede welvaart nastreven. We kunnen alleen maar brede welvaart realiseren als we welzijn en welbevinden belangrijker maken dan welvaart.”

Recent sprak een aandeelhouder zich kritisch uit over de duurzaamheidskoers van Unilever. Hoe kijkt u hier tegenaan?

“Ik denk dat we de beste man vooral heel erg dankbaar moeten zijn. Ik zag namelijk een zeer verontwaardigde column van Mathijs Bouman in het FD. Dat is precíés wat er moet gebeuren. Die man zegt namelijk eigenlijk tegen alle aandeelhouders van Unilever dat ze genoegen moeten nemen met meer kinderarbeid en meer ecologische vernietiging. Hij heeft het over externaliseren. Dat betekent dat je genoegen neemt met narigheid. De publieke opinie is ondertussen zo gekanteld dat we deze aandeelhouder nu niet meer zien als de norm, maar als een idioot.”

Maar in zijn column zegt Bouman ook dat de andere aandeelhouders tot nu toe hun mond houden…

“Jazeker. Dus daarom is dit niet the end game. Maar we zijn moreel aan het kantelen. En daar heb je dit soort excessen voor nodig. Ik ben deze man vooral ontzettend dankbaar, omdat hij het in woorden vat. Hij maakt het onmogelijk voor al die aandeelhouders van Unilever om stil te blijven. Dat ze nu stil zijn maakt ze medeplichtig aan het beleid. En let op mijn woorden: er gaat een tegenreactie komen van een groep aandeelhouders die zo niet gezien en behandeld willen worden. Net zoals bij Shell met Follow This gebeurt. Dat is een prachtige constructieve beweging. Ik hoop alleen dat het snel genoeg gaat, want dit soort idiote aandeelhouders zorgen voor vertraging. Ik heb de afgelopen jaren met klimaatwetenschappers en ecologen gesproken, en zacht gezegd ben ik van geen van die gesprekken opgeknapt. We kijken nog steeds met een te roze bril naar de ernst van de situatie.”

Lees meer: Eerste klimaatresolutie Follow This aangenomen

Er zijn natuurlijk bepaalde bedrijven en politici die baat hebben bij het oude verhaal.

“Ja. Daarom moeten we accepteren dat ineenstorting een belangrijk onderdeel van dit proces is. Daarom gebruik ik ook de term existentieel. Heb je ooit weleens een existentiële crisis doorgemaakt? Ik wel. Daarom weet ik dat een crisis pas echt existentieel is als je niet meer weet wat je moet doen. Dan ga je pas echt veranderen. Het is net als een verslaafde die rock bottom bereikt. Dat is het moment dat een verslaafde uit intrinsieke motivatie gaat stoppen. We maken nu collectief een existentiële crisis mee. Het moment dat we de bodem bereiken, is het moment dat we uit onszelf veranderingen gaan doorvoeren. Daar is dus een bepaalde mate van crisis en lijden voor nodig. Als ik het zo hardop uitspreek, vind ik het echt te treurig voor woorden. Maar het is wel wat het is.”

Moeten we het echt zover laten komen voordat we de kanteling kunnen maken?

“Ik hoop en denk dat het eerder kan. Maar ik ben wel voor het omarmen van de chaos. Zoals Jan Rotmans het in zijn laatste boek omschrijft, is deze periode te vergelijken met de roerige jaren ‘60. We staan aan het begin van een tijd van enorme ontwrichting. De komende tien jaar gaat die ontwrichting toenemen. Dus ik ben daar niet zo optimistisch over. Het gaat heel erg vervelend worden voordat we ons overgeven aan iets wat groter is dan onszelf. Dan pas gaan we ons daarnaar gedragen. Maar het helpt om vooral de nadruk te leggen op al die initiatieven en bedrijven die al laten zien dat het ook anders kan. Het gebeurt al. Daarom ben ik ook hoopvol.”

Dinsdag 8 februari presenteert Kees Klomp zijn boek bij Circle via een livecast die in het teken staat van de betekeniseconomie en het onderwijs. Op woensdag 9 februari is hij bij Blue City in Rotterdam te vinden. Daar ligt de nadruk op ondernemerschap.