Hoogleraar economie Arnoud Boot: 'Je hebt bruin geld nodig om groen te investeren.'

Hij vreest dat deze crisis veel langer gaat duren dan we aanvankelijk in maart dachten. Dat de als tijdelijk aangekondigde maatregelen weleens een permanent karakter kunnen krijgen. En dat wachten op een vaccin tegen het virus eerder een kwestie van jaren dan van maanden zal zijn.

Toch is hoogleraar Ondernemingsfinanciering en Financiële Markten aan de Universiteit van Amsterdam Arnoud Boot (1960) niet aan het somberen. Ik praat met hem tijdens zijn vakantie in Noord-Oost Spanje, waar hij een huisje heeft vlak over de Franse grens aan de Middellandse Zee, waar de Pyreneeën het water in lopen, idyllisch gesitueerd aan een rotskustje. Op het moment van spreken geldt voor Spanje code Oranje, behalve voor de provincie waar zijn huisje staat. Dat stukje is nog geel gebied.

Boot is een invloedrijke econoom. Zijn opvattingen en oordelen zijn gezaghebbend, getuige ook de nevenfuncties die hij bekleed(de): Lid van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen, voorzitter van de Bankraad van de Nederlandsche Bank, Raadslid van de WRR, Kroonlid van de SER, adviseur van de Centrale Bank van Zweden, de Riksbank, voorzitter van het Sustainable Finance lab en voorzitter van de European Finance Association. 

In die laatste hoedanigheid zat hij onlangs het jaarlijkse congres in Helsinki voor, maar wel virtueel. De gevolgen van het virus strekken zich inmiddels zover uit dat het volgende congres half augustus volgend jaar in Milaan, waarschijnlijk ook virtueel zal zijn. Dat Boot toch zijn gebruikelijke gedrevenheid en optimisme bewaart, komt door hervormingen van de economie die er volgens hem onherroepelijk aankomen, maar in zijn ogen bepaald niet als negatief zijn te kwalificeren. "In het najaar en de winter zal duidelijk worden welke sectoren moeten hervormen. Soms gaat het om hervormingen die al veel langer gewenst waren, maar nu door Corona veel sneller worden uitgevoerd."

Hij doelt vooral op de 'Reis-industrie', die er in versneld tempo heel anders uit zal gaan zien. Hij deed zelf ook heel lang aan de 'vlieggekte' mee. "Anderhalf jaar geleden vloog ik voor een paar afspraken naar Australië. Ik kwam er op maandagochtend aan en vloog op dinsdagmiddag weer terug. Totaal ridicuul! Zoiets gaat niet meer gebeuren. De onderliggende maalstroom dat we anders met vliegen om moeten gaan stond al bovenaan de agenda, maar is door Corona nog urgenter geworden.

Moet de prijs van vliegtickets snel omhoog?

"Dit is het moment om vervuiling te beprijzen. In een manifest waren we het als economen vorig jaar al eens over de noodzaak van een taks, van een CO2-heffing. Die is uiteindelijk ook vastgelegd in het Klimaatakkoord. De oproep voor de hele industrie luidde: 'Hoe langer we wachten om de koolstofrijke Nederlandse economie te decarboniseren, hoe ingrijpender en duurder de maatregelen zullen zijn.'"

Toch heeft het kabinet besloten, juist vanwege de onzekere tijden, de extra taks op uitstoot van kooldioxide laag te houden

"Maar hij gaat volgend jaar wel in volgens afspraak. En je ziet in de mobiliteitssector dat de druk om reis-alternatieven te vinden vergroot is. Die snelle trein van Amsterdam naar Berlijn moet er als alternatief wel komen. De prijs van vliegverkeer op korte afstanden zal fors om hoog gaan. Voor 35 euro naar Barcelona vliegen kan echt niet meer, vanwege de vervuiling en de geluidshinder. Het beste kun je bovenop alle korte vluchten een vaste belasting zetten, dan hoef je je niet met ticketprijzen te bemoeien. Op lange afstanden kun je CO2 beprijzen. En kerosine natuurlijk. Waarom zit daar geen belasting op en op benzine wel?"

Wat voorzie je voor KLM?

"Gebruik de crisis om snel te herstructureren. Het heeft geen zin om 200 vliegtuigen te laten staan als er komende jaren maar 140 gebruikt kunnen worden. Hou er 140 aan die geluids- en milieuvriendelijk zijn."

Arnoud Boot is in deze tijd van klimaatverandering en coronacrisis bevreesd voor het ongebreideld financieel stimuleren van alles wat 'groen' is. Als voorbeeld noemt hij de 'idiote subsidie- en kortingsarrangementen' voor hybride auto's. Die zijn volgens hem heel inefficiënt gebleken.

Gebruik geld uit de oude wereld, voor omslag naar de nieuwe wereld

Hij schrok ook van de lobby van de Europese Banken Federatie voor lagere kapitaaleisen op alles wat 'groen' is. Want klimaatverandering vergroot de risico's van banken, ook bij 'groene' leningen. Hij benadrukt dat kapitaaleisen er zijn om banken veilig te houden, niet om milieudoelstellingen mee te realiseren. Boot: "Als Rabobank een veeteeltbedrijf tegemoetkomt dat al dan niet vervuilend is, moet je de klimaatrisico's vertalen in kredietrisico's. Dan moet je automatisch bekijken wat het meest riskant is en dat deel krijgt extra kapitaaleisen. Het is dan geen politieke green support factor, maar een extra kapitaaleis voor 'brown', mocht dat risico groter zijn. Maar dat kan niet door met traditionele modellen te werken, zoals banken nu vaak nog doen. Modellen die gebaseerd zijn op historische gegevens."

Die traditionele risicomanagers van een bank zullen zeggen dat de modellen een grote mate van precisie aangeven

"Het is de schijn van precisie. De energietransitie in combinatie met de huidige crisis kun je niet met verouderde modellen verklaren. Rabobank denkt anders niet na over dit soort veeteeltbedrijven die straks op slot gaan. De toekomst ontbreekt in het model. Breek met die conventie. Toezichthouders moeten banken aanspreken op dit verouderde risicomanagement. Je kunt het beter ongeveer juist hebben, dan volgens het oude model precies verkeerd."

Hoe kun je groene vernieuwing nu het best organiseren?

"Dat banken, maar ook bedrijven als KLM en Shell in de crisis door moeten gaan met vernieuwen is zeker. Dat mag niet worden afgeremd door de crisis. Shell moet elke dag de vraag stellen: 'Waar zit de unit binnen ons bedrijf die vrij nadenkt over de toekomst, zonder zich te laten beïnvloeden door bagage uit het verleden?' Als het vast blijft houden aan het verleden, aan fossiele hulpbronnen, gaat het waarde verliezen. Maar de bedrijfseconoom in mij zegt dat je inkomen nodig hebt om een omslag te maken. En dat inkomen, die kasstroom, komt uit de oude wereld. Dat geld heb je nodig, zoals banken niet plotseling moeten stoppen met alle financiering die niet groen is."

Je hebt altijd 'bruin' geld nodig om 'groen' te investeren?

"Daar komt het voorlopig op neer. Dat evenwicht heb je nodig. Triodos Bank kan de bruine sector afstoten omdat ze die nooit heeft gehad. Rabobank kan en moet dat niet doen. Dan valt ze morgen om en blijft de vernieuwingsslag uit."

Gevaar is wel dat bruin nog zoveel oplevert dat je wacht met groene vernieuwing

"Dat hebben we afgelopen tien jaar gezien in de oude wereld. Aandelen inkopen en dividenduitkeringen waren vaak groter dan de winstgevendheid. Het bruine geld werd niet voor vernieuwing ingezet. Als je dat nu weer niet doet is dat een recept voor zelfvernietiging. Om die betere wereld te creëren moet je het krachtenveld van overheid, bedrijven en civil society, dat zijn wij als burgers samen, de goede richting in bewegen. Daar is vernieuwend leiderschap voor nodig, niet voor niets een van de grote thema's van deze tijd."

Daar heeft Shell het laten liggen?

"Ja, bedrijven als Shell hebben grote slagen gemist. Ze hebben de maatschappelijke verantwoordelijkheid om de komende jaren al hun winsten in te zetten voor de gewenste omvorming."

Dat zullen de aandeelhouders niet leuk vinden

"Dat is zo, maar Shell is een geldmachine. Ze heeft de aandeelhouders de komende jaren niet nodig voor nieuw vermogen, dus die kunnen even op een houtje bijten. En na de omvorming lonkt er echt lange termijnperspectief voor Shell en haar aandeelhouders.

En onderschat de lobby's niet. Shell en DSM hebben niet voor niets een 'president Nederland', vaak een voormalig politicus. Die zijn er niet om iets te managen, maar om te lobbyen. En vaak ook om veranderingen tegen te houden."

In de zoektocht naar gewenste verandering voor een betere wereld begint Boot met een alarmerende mededeling. "Als de economie in de soep draait, draaien vroeg of laat ook de banken in de soep. En die kans is niet denkbeeldig. Daarom kunnen we maar beter minder afhankelijk van banken worden."

We moeten en kunnen minder afhankelijk van banken worden

Hoe zit dat precies? Banken leken er na de kredietcrisis van 2008 toch sterker uitgekomen? Beter bestand tegen nieuwe schokken door hogere kapitaalseisen en strenge regels van toezichthouders. Maar de buffers zijn niet hoog genoeg voor grote en langdurige schokken, banken zijn weer kwetsbaar. Daar komt bij dat de omvang van de totale schuld van bedrijven, overheden en huishoudens hard is gestegen. De grootbanken staan er niet goed voor. In vakblad ESB concludeerden hoogleraar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam Casper de Vries en econoom Annegeke Jansen van het ministerie van financiën dat de grootbanken 'weinig vlees op de botten hebben om heel grote verliezen te kunnen dragen.' Volgens De Vries komt het omdat de Europese toezichthouders hun oren teveel hebben laten hangen naar de banken en de stresstesten niet te zwaar hebben gemaakt.

Boot ziet dat het nog erger gesteld is: "Er worden nu al cover-up maatregelen toegestaan om politieke problemen te bedekken. Een stevige discussie over kwetsbare banken kunnen ze er nu niet bij hebben. Het gaat om maatregelen als vrijstelling van bepaalde accountantsstandaarden. Accountancyregels worden aangepast omdat ze op dit moment niet zo goed uitkomen. De situatie is dus kritieker dan beleidsmakers willen doen geloven. Ik kan wel blijven roepen dat de banken 15 procent eigen vermogen moeten aanhouden, maar dat gaan ze in mijn leven niet op de balans hebben."

Wat moet er gebeuren om minder afhankelijk van banken te worden?

"We zijn in Europa veel afhankelijker van banken dan in Amerika. Dat kan minder als we ons richten op pensioenfonden of andere institutionele beleggers. Daar zit veel geld. Als die risico's nemen zijn we hooguit een stukje van ons pensioen kwijt, maar er valt niets om. Bedrijven kunnen dus beter afhankelijk zijn van financiële markten dan van banken. Financiële markten moeten de rol van banken in financiering van grote ondernemingen overnemen, die kanteling is nodig."

Hoe dan?

"Dat kan gaan via de beurs of private equity. Dat heeft in Nederland een slechte naam, maar als dat grote investeerders zijn die bereid zijn in een bedrijf te stappen ben je beter af dan bij een bank. Banken zijn er ook niet voor bedoeld de primaire financier van grote bedrijven te zijn. Financiering van een bank is bedoeld voor kleine ondernemingen die geen toegang hebben tot de financiële markten. En zorg dan wel dat banken niet stompzinnig geld lenen aan private equity partijen, min of meer gratis geld, waardoor ze zelf weer een probleem hebben. Wat je wil is dat grote beleggers bereid zijn met eigen middelen te investeren. Je wil niet dat alles via de bankbalans gaat."

Ga je dat wél meemaken in je leven?

"Dat banken zelf een fundamenteel conservatievere financiering hebben niet, maar dat banken minder belangrijk worden wel."

Naast de geringere afhankelijkheid van banken ziet Boot nog meer ontwikkelingen op gang komen. Het belang van de lange termijn, het minder gericht zijn op kwartaalcijfers, de toenemende rol van de overheid als grote partij die projecten in werking zet en onderzoek financiert. Banken die zich als technologiebedrijf gaan onderscheiden, zoals ING dat zich als directe concurrent van Big Tech profileert. En kleine banken als Van Lanschot en NIBC die zich misschien als ‘trusted bank’ kunnen neerzetten, als vertrouwenspersoon voor 'private banking'-klanten en ondernemers. Rabobank kan zich nog meer op de agrarische sector en het wereldvoedselvraagstuk gaan richten, maar voor ABN Amro ziet hij donkere tijden aanbreken vanwege gebrek aan onderscheidend vermogen.

Globalisering blijft bestaan, maar in een andere vorm. We blijven internationaal handel drijven, goederen milieuvriendelijk verschepen. Bedrijven zullen minder genegen zijn onderdelen van het productieproces te ver weg te brengen. En waar het lokaal kan gebeurt het ook. Zeker als consumenten bereid zijn 3 euro voor een stukje kip uit Nederland te betalen, in plaats van een halve euro voor kip uit Argentinië. Die bewustwording moet er snel komen, vindt hij.

Je bent wel sceptisch over grote investeringsprogramma's als The Green Deal. Waarom?

"In Italië en Spanje hoor ik niemand over de Green Deal praten. Dan begrijp ik niet hoe die grote projecten tot stand moeten komen. Ik ben angstig voor grote projecten uit Europa. De kans op geldverspilling is groot en de kans dat je door dat verspillen Europa uiteendrijft neemt ook toe. Ik zou het simpeler houden. Kijk eerst waar je houvast hebt."

En waar is dat?

"Woningcorporaties zijn voor een deel privaat, maar er zit vooral veel publiek geld in. Stel eisen aan die corporaties met betrekking tot de isolatie van woningen en energieopwekking. Nederland heeft 2,7 miljoen woningen. Dan spreek je over kritische massa en kun je iets in beweging zetten. Zoek in andere landen een vergelijkbaar houvast. En kies in de slipstream daarvan voor bottum up initiatieven. Stimuleer ondernemerschap en betrek nieuwe bedrijven bij de verduurzamingsagenda. Doorbreek de lobby's van bestaande bedrijven. Die willen alleen het geld. Prachtig als je ook onderwijs- en onderzoekscentra versterkt. Daar zitten vaak jonge mensen. Het is de nieuwe generatie die de echte impuls voor vernieuwing moet geven."

De invalshoek die ik kies, is de lange termijn horizon in ons besluitvormingsproces zien te krijgen. Dan kunnen duurzaamheidsvragen serieus tot uitdrukking komen."